KUDDUSİ, Tarik-ul Kur'an Tefsiri (Zariyat -TAMAMI)

• 11 Mart 2022 Cuma 20:48:01

KUDDUSİ, Tarik-ul Kur’an Tefsiri
51/ ZÂRİYÂT SÛRESİ
Bu sûre Mekke’de nâzil olmuştur; 60 âyettir. İlk âyet-i kerimede geçen “zariyat” kelimesi bu sûre-i celileye isim olmuştur.
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
1-وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا - 2-فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا - 3-فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا - 4-فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا - 5-إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ - 6-وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ,
1-6
"Esip savuranlara, yükünü yüklenenlere, kolayca süzülenlere, işi ayıranlara andolsun ki size vadedilen kesinlikle doğrudur ve cezâ mutlaka vuku bulacaktır."
Abdurrezzâk, Firyâbî, Saîd b. Mansûr, Hâris b. Ebî Usâme, İbn Cerîr, İbnu’l- Münzir, İbn Ebî Hâtim, İbnu’l-Enbârî Mesahi’fte, Dârakutnî el-Efrâd’de, Hâkim ve Beyhakî’nin Şuabu’l-îman’da değişik kanallardan bildirdiğine göre Ali b. Ebî Tâlib (Radiyallahu anh);
"Tozutup savuranlara, ağırlık taşıyanlara, kolaylıkla akanlara, iş bölüştürenlere andolsun..." âyetlerini açıklarken şöyle demiştir: "Tozutup savuranlardan kasıt rüzgarlar, ağırlık taşıyanlardan kasıt bulutlar, kolaylıkla akanlardan kasıt gemiler, iş bölüştürenlerden kasıt da meleklerdir."
Abd b. Humeyd, İbn Cerîr ve İbnu’l-Münzir’in bildirdiğine göre Mücâhid: "Size vaad olunan şey elbette doğrudur" âyetini açıklarken: "Kıyamet günü elbette gerçekleşecektir, anlamındadır"
"Ceza (ödeşme) günü gelecektir" âyetini açıklarken de: "Hesap günü gelecektir, anlamındadır" demiştir.
Abdurrezzâk, İbn Cerîr ve İbnu’l-Münzir’in bildirdiğine göre Katâde: "Ceza (ödeşme) günü gelecektir" âyetini açıklarken: "Bu gün kıyamet günüdür. Yüce Allah bu günde kullarına amellerinin karşılığını verir" demiştir.
تفسير الخازن
وَالذَّارِياتِ ذَرْواً (١) فَالْحامِلاتِ وِقْراً (٢) فَالْجارِياتِ يُسْراً (٣) فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً (٤) إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ (٥) وَإِنَّ الدِّينَ لَواقِعٌ (٦)
قوله عز وجل : وَالذَّارِياتِ ذَرْواً, يعني الرياح التي تذر التراب -فَالْحامِلاتِ وِقْراً, يعني السحاب يحمل ثقلا من الماء -فَالْجارِياتِ يُسْراً, يعني السفن تجري في الماء جريا سهلا -فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً, يعني الملائكة يقسمون الأمور بين الخلق على ما أمروا به
وقيل : هم أربعة : جبريل صاحب الوحي إلى الأنبياء الأمين عليه وصاحب الغلظة ، وميكائيل صاحب الرزق والرحمة ، وإسرافيل صاحب الصور واللوح ، وعزرائيل صاحب قبض الأرواح.
-إِنَّ ما تُوعَدُونَ, أي من الثواب والعقاب يوم القيامة -لَصادِقٌ, أي الحق
-وَإِنَّ الدِّينَ, أي الحساب والجزاء -لَواقِعٌ, أي لكائن ثم ابتدأ قسما آخر

-وَالسَّمَاء ذَاتِ الْحُبُكِ 8-إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ 9-يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ -
7-9
"Kendine has yollara (yörüngelere) sahip göğe andolsun ki siz elbette farklı bir söz ve görüş içindesiniz. Bundan, dönebilecek kimseler döndürülür"
Âyette geçen ve "Yörüngeler" diye tercüme edilen "Hubuk" kelimesinin, yollar, süsler, güzellikler vb. manalara geldiği rivâyet edilmektedir.
Allahü teâlâ, göğe yemin ettikten sonra insanların çelişkili bir iddia içinde olduklarını beyan etmiştir. Bundan maksat;
Kur’an hakkında: ”O şiirdir, sihirdir, iftiradır, öncekilerin masallarıdır;" Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hakkında: ”Şairdir, sihirbazdır, iftiracıdır, delidir"dediler.
Ve Kıyamet hakkında: Kimisi onun varlığını ikrar, kimisi kesinlikle inkâr ederken, kimisi de zannediyoruz, şeklinde muhtelif şeyler söylerler. Bunların bu hali şaşkınlık ve koyu bir cehalettir.
Belki de bu yemindeki nükte değişik ve farklı gayeleri olan sözlerini göklerin yollarına benzemektir, çünkü birbirinden uzak ve maksatları ayrı ayrıdır.
"Bundan, dönebilecek kimseler döndürülür"
Ayetini İbn Abbâs (radiyallahu anh): "Haktan sapanlar saptırılır, anlamındadır" demiştir.
Yani, bu Kuran’a iman etmekten geri duran kimse bundan alıkonur. Böylece ondan istifade etmekten mahrum olur. Kur’ana iman etme temayülünde olan ise ondan alıkonmaz ve onun hikmetlerinden istifade eder.
تفسير البغوي
٧
{ والسماء ذات الحبك }، قال ابن عباس و قتادة و عكرمة ذات الخلق الحسن المستوي، يقال للنساج إذا نسج الثوب فأجاد ما أحسن حبكه! قال سعيد بن جبير ذات الزينة. قال الحسن حبكت بالنجوم.
قال مجاهد هي المتقنة البنيان. وقال مقاتل و الكلبي و الضحاك ذات الطرائق كحبك الماء إذا ضربته الريح، وحبك الرمل والشعر الجعد، ولكنها لا ترى لبعدها من الناس، وهي جمع حباك وحبيكة، وجواب القسم قوله
٨
{ إنكم }، أي يا أهل مكة، { لفي قول مختلف }، في القرآن وفي محمد صلى اللّه عليه وسلم، تقولون في القرآن سحر وكهانة وأساطير الأولين، وفي محمد صلى اللّه عليه وسلم ساحر وشاعر ومجنون.
وقيل (( لفي قول مختلف )) أي مصدق ومكذب.
٩
{ يؤفك عنه من أفك }، يصرف عن الإيمان به من صرف حتى يكذبه، يعني من حرمه اللّه الإيمان بمحمد صلى اللّه عليه وسلم وبالقرآن.
وقيل ((عن)) بمعنى من أجل، أي يصرف من أجل هذا القول المختلف أو بسببه عن الإيمان من صرف. وذلك أنهم كانوا يتلقون الرجل إذا أراد الإيمان فيقولون إنه ساحر وكاهن ومجنون، فيصرفونه عن
تفسير القشيري
قوله جل ذكره : { يُؤْفَكُ عَنْهُ مِنْ أُفِكَ } .
أي يُصْرَفُ عنه مَنْ صُرِف ، وذلك أنهم كانوا يصدُّون الناسَ عنه ويقولون : إنه لمجنون .

10-قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ 11-الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ سَاهُونَ
10-11
"Kahrolsun yalancılar. Onlar, sapıklık içine batmış cahillerdir.
“Kahrolsun yalancılar" bilmedikleri şeylerden hareketle tahminlerde bulunarak; Muhammed ( sallallahu aleyhi ve sellem) delidir, yalancıdır, sihirbazdır, şairdir diyen yalancılardır. Bu ifade onlara bir bedduadır, çünkü yüce Allah’ın lanetlediği bir kimse öldürülmüş ve helâk olmuş bir kişi konumundadır.
İbnu’l-Enbari; Yüce Allah bu âyetle bizlere onlara beddua etmeyi öğretmektedir.
Yani, "Kahrolsun yalancılar" deyiniz.
O kimseler, sapıklık bataklığında ısrar eden ve haktan haberi olmayan gafillerdir. Allah’ın kendilerine ne indirdiği ve neleri emrettiğini bilmeyen gaflet erbabıdır.
تفسير الخازن
قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ أي : الكذابون وهم المقتسمون الذين اقتسموا عقاب مكة واقتسموا القول في النبي صلّى اللّه عليه وسلّم ليصرفوا الناس عن الإسلام.
وقيل : هم الكهنة
الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ, أي في غفلة وعمى وجهالة
ساهُونَ أي لاهون غافلون عن أمر الآخرة والسهو الغفلة عن الشيء وذهاب القلب عنه
تفسير الماوردي
{ قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ } فيه أربعة تأويلات :
أحدها : لعن المرتابون ، قاله ابن عباس .
الثاني : لعن الكذابون ، قاله الحسن .
الثالث : أنهم أهل الظنون والفرية ، قاله قتادة .
الرابع : أنهم المنهمكون ، وهو مروي عن ابن عباس أيضاً .
وقوله : { قُتِلَ } ها هنا ، بمعنى لعن ، والقتل اللعن . وأما الخراصون فهو جمع خارص . وفي الخرص ها هنا وجهان :
أحدهما : أنه تعمد الكذب ، قاله الأصم .
الثاني : ظن الكذب ، لأن الخرص حزر وظن ، ومنه أخذ خرص الثمار .
وفيما يخرصونه وجهان :
أحدهما : تكذيب الرسول ( صلى اللّه عليه وسلم ) .
الثاني : التكذيب بالبعث . وفي معنى الأربع تأويلات وقد تقدم ذكرها في
١١
أولها { الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ سَاهُونَ } فيه ثلاثة أوجه
أحدها : في غفلة لاهون ، قاله ابن عباس .
الثاني : في ضلالاتهم متمادون ، وهو مروي عن ابن عباس أيضاً .
الثالث : في عمى وشبهة يترددون ، قاله قتادة .
ويحتمل رابعاً : الذين هم في مأثم المعاصي ساهون عن أداء الفرائض

12-يَسْأَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ 13-يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ
12-13
"Cezâ gününün ne zaman diye sorarlar. O gün onların ateşe sokulacakları gündür."
"Ceza günü ne zaman, diye sorarlar":
Yani; Ey Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem), hesap günü ne zaman derler, onlar bunu, gerçekten bilgi edinmek için sormuyorlar, fakat yalanlamak ve alay etmek maksadıyla acele gelmesini istiyorlar.
"O gün onların ateşe sokulacakları gündür." Bu da sorunun cevabıdır.
"Bu ceza" azâb içinde ateşe sunulacakları günde kendilerine verilecektir, demektir. "Ateşe sunulmaları" ise ateşte yakılmaları anlamındadır.
yani ceza günü onlar ateşte yanarken olacaktır ya da o öyle bir gündür ki, onlar ateşin üzerinde yakılırlar demektir.
تفسير البغوي
{ يسألون أيان يوم الدين }، يقولون يا محمد متى يوم الجزاء، يعني يوم القيامة تكذيباً واستهزاءً.
{ يوم هم }، أي يكون هذا الجزاء في يوم هم، { على النار يفتنون }، أي يعذبون ويحرقون بها كما يفتن الذهب بالنار.
وقيل ((على)) بمعنى الباء أي بالنار، وتقول لهم خزنة النار
تفسير الكشف والبيان ( الثعلبي)
{يسألونك أيان يوم الدين} متى يوم القيامة استهزاءً منهم بذلك وتكذيباً.
قال اللّه سبحانه وتعالى : {يَوْمَ هُمْ} أي يكون هذا الجزاء في يوم هم {عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ} يُعذّبون ويُحرقون ويُنضَجون بالنار كما يفتن الذهب بالنار.ومجازه بكلمة (على) ههنا : أنهم موقوفون على النار،

14-ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ
"(Onlara): "Yakılmanızı tadın. Bu, acele istediğiniz şeydir” denir."
Ahirette yalancılara şöyle denir: Dünyada iken derhal gelmesini istediğiniz bu azabı artık tadın. Yalanlamanızın cezasını görün. Ve cehennem ateşinde yanın.
تفسير الماتريدي:
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: (ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ ... (١٤) أي: ذوقوا العذاب الذي فيه الشدة.
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: {هَذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ}، أي: تستعجلون في الدنيا، وتزعمون أنه لا يكون في الآخرة.
تفسير الماوردي
{ ذُوقُواْ فِتْنَتَكُمْ } الآية . فيه ثلاثة أوجه :
أحدها : معنى فتنتكم أي عذابكم ، قاله ابن زيد .
الثاني : حريقكم ، قاله مجاهد .
الثالث : تكذبيكم ، قاله ابن عباس .

15-إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ 16-آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ
16-15
"Muhakkak ki müttekiler, Rablerinin kendilerine verdiğini alarak cennetlerde ve pınar başlarında bulunacaklar. Çünkü onlar bundan önce dünyada güzel davrananlardı."
Yüce Allah, kâfirlerin akibetinin ne olduğunu bildirdikten sonra
Bu ayetlerlede mü’minlerin sonunda varacakları yeri bildirmektedir. Yani onlar zevk ve neşeyi en ileri derecede sağlayacak türden, içinde akan pınarların bulunduğu bahçelerde bulunacaklardır.
Taberi bu âyetleri şöyle izah etmiştir: "Şüphesiz ki dünyada iken Allah’ın emirlerini tutup yasaklarında kaçınarak ondan korkan insanlar, âhirette cennetlerin içinde ve pınarların başında olacaklardır. Çünkü onlar dünyada iken, rablerinin kendilerine göndermiş olduğu emirlere sarılmışlardı. Rablerinin emirleri gelmeden önce de iyilikte bulunan kimselerdi.
Taberi burada, Allah tarafından kullara verilen şeyleri "Dünyadaki emir ve yasaklar" olarak izah etmiştir.
Diğer bazı müfessirler bu görüşe katılmamakta bu, nimetlerin ahirette verilen nimetler olduğunu söylemektedirler.
تفسير الماتريدي
قوله - عَزَّ وَجَلَّ -: {إِنَّ الْمُتَّقِينَ}، أي: الذين اتقوا الشرك والكفر.
ويحتمل: الذين اتقوا مخالفة اللّه على الإطلاق: عملا، وقولا، وفعلا، واعتقادا.
ويحتمل: أي: الذين اتقوا المهالك.
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ, يحتمل وجهين:
أحدهما: أي: قابلين ما آتاهم ربهم في الدنيا من القدرة والقوة والمال بحق اللّه تعالى، والقيام بشكره، والعبادة له، والاستعمال في طاعته؛
لذلك قال: {إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ} أي: قبلوا ذلك بحق الإحسان، فاستعملوها في حق اللّه تعالى والقيام بطاعته.
تفسير الخازن
قوله تعالى : إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ, يعني في خلال الجنات عيون جارية
-آخِذِينَ ما آتاهُمْ, أي ما أعطاهم رَبُّهُمْ أي من الخير والكرامة
-إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ, أي قبل دخولهم الجنة كانوا محسنين في الدنيا ثم وصف إحسانهم
تفسير الكشف والبيان ( الثعلبي)
-إن المتقين في جنان وعيون آخذين ما آتاهم ربهم, من الثواب وأنواع الكرامات.
وقال سعيد بن جبير : تعني آخذين بما أمرهم ربّهم،
عاملين بالفرائض التي أوجبها عليهم.
-إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذلك, قبل دخولهم الجنة
{مُحْسِنِينَ} في الدنيا،
وقيل : قبل نزول الفرائض محسنين في أعمالهم

17-كَانُوا قَلِيلًا مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ
"Onlar geceleri çok az uyurlar."
Bu Âyet-i kerime, çeşitli şekillerde izah edilmiştir.
İzahlardan biri; Hasan-ı Basri, Ahmed b. Kays, Ma’mer ve Katade’den nakledilmektedir.
Bu izah tarzına göre, ahirette cennetlerin içinde ve pınarların başında bulunan takva sahipleri, dünyada iken gecenin az bir bölümünde uyurken çoğunu da ibadetle geçiren kimselerdir. Bu itibarla ilahi methe ve ikrama layık olmuşlardır.
Taberi, bu görüşü tercih etmiştir.
Diğer bir izah; Enes b. Malik, Muhammed b. Ali, Katade, İbn-i Abbas, Ebû Âliye, Rebi’ b. Enes, Mutarrif ve Mücahid’den nakledilmektedir.
Bu izaha göre ise; Bu takva sahipleri gecenin az bir bölümünde uyumazlar, o bölümünü ibadetle geçirirler. Bu az bölümden maksat ise akşam namazı ile yatsı namazının arası veya sahur vakti yahut gecenin herhangi bir bölümüdür.
Katade’den nakledilen diğer bir izah şekli ise, bu Âyetin ifade ettiği mana; "Takva sahipleri yatsı namazını mutlaka kılarlar. Böylece gecenin bir bölümünü asla uyku ile geçirmezler.
Dehhak ise Âyetin manasını şöyle izah etmektedir. Kendilerine ilahi emirler gelmeden önce iyilikte bulunan insanlar pek az idiler ve gecenin bir bölümünde uyumazlardı. Bu izah tarzına göre Âyet iki cümleden müteşekkildir.
- مُحْسِنِينَ كَانُوا قَلِيلًا vakıf yapıp -مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ böylece iki cümle oluşmuş olur
Ebu’d-Derdâ (radıyallahü anh)’nın şöyle dediği rivayet edilmiştir: ”Rasûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)’a; gecenin hangi namazı efdaldir?" diye sordum. ”Gece yarısındaki namazdır. Ama onu kılan çok az," buyurdu.
عن ابى الدردآء رضى اللّه عنه قال سألت رسول اللّه صلّى اللّه عليه وسلّم اى صلاة الليل أفضل قال ( فى نصف الليل وقيل فاعله )(Ruhul beyan)
– للزَّجَّاج
وقوله عزَّ وجلَّ : (كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ
كانوا يهجعون قليلًا من الليل ، أي كانوا ينامون قليلًا مِنَ الليْلِ.
-تفسير الماوردي
{ كَانُواْ قَلْيلاً مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ } فيه وجهان :
-أحدهما : راجع على ما تقدم من قوله { إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ كَانُواْ قَلِيلاً } بمعنى أن المحسنين كانوا قليلاً ، ثم استأنف : من الليل ما يهجعون ، قاله الضحاك .
-الثاني : أنه خطاب مستأنف بعد تمام ما تقدمه ، ابتداؤه كانوا قليلاً ، الآية . والهجوع : النوم ، قال الشاعر :
أزالكم الوسمي أحدث روضه
بليل وأحداق الأنام هجوع
وفي تأويل ذلك أربعة أوجه :
أحدها { كانوا قليلاً من الليل ما يهجعون } أي يستيقظون فيه فيصلون ولا ينامون إلا قليلاً ، قاله الحسن .
الثاني : أن منهم قليلاً ما يهجعون للصلاة في الليل وإن كان أكثرهم هجوعاً ، قاله الضحاك .
الثالث : أنهم كانوا في قليل من الليل ما يهجعون حتى يصلوا صلاة المغرب وعشاء الآخرة ، قاله أبو مالك .
الرابع : أنهم كانوا قليلاً يهجعون ، وما : صلة زائدة ، وهذا لما كان قيام الليل فرضاً
وكان أبو ذر يحتجن يأخذ العصا فيعتمد عليها حتى نزلت الرخصة { قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلاً } .

18-وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ
"Onlar, seherlerde istiğfar ederlerdi."
Onlar, seherlerde istiğfar ederlerdi. Seher, gecenin son altıda biridir. O müttakîler, az uyumalarına ve çok teheccüd kılmalarına rağmen, sanki geceyi günahlarla geçirmiş gibi seher vakitlerinde sürekli istiğfar ederler.
Hazret-i Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)’e: ”Ya Rasûlallah! İstiğfar nasıl edilir?" diye soruldu. Rasûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) : {اللهم اغفر لنا وارحمنا وتب علينا انك أنت الرحيم} "Allahım, bizi bağışla, bize merhamet et. Şüphesiz sen tevbeleri kabul edensin, merhametlisin, deyiniz," buyurdu.
Dehhak, Mücahid ve Abdullah b. Ömer’e göre "seher vakitlerinde istiğfar" "Namaz kılarlar" diye açıklamışlardır.
-تفسير الماوردي
{ وَبِالأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ } فيه وجهان
: أحدهما : وبالأسحار هم يصلون ، قاله الضحاك .
الثاني : أنهم كانوا يؤخرون الاستغفار من ذنوبهم إلى السحر ليستغفروا فيه ، قاله الحسن .
قال ابن زيد : وهو الوقت الذي أخر يعقوب الاستغفار لبنيه حتى استغفر لهم فيه حين قال لهم {سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي } " [ يوسف : ٩٨ ] . قال ابن زيد : والسحر السدس الأخير من الليل . وقيل إنما سمي سحراً لاشتباهه بين النور والظلمة .
-تفسير البغوي
{ وبالأسحار هم يستغفرون }، قال الحسن لا ينامون من الليل إلا أقله، وربما نشطوا فمدوا إلى السحر، ثم أخذوا بالأسحار في الاستغفار. وقال الكلبي و مجاهد و مقاتل وبالأسحار يصلون، وذلك أن صلاتهم بالأسحار لطلب المغفرة.
أخبرنا عبد الواحد بن أحمد المليحي ،
أخبرنا أبو محمد الحسن بن أحمد بن محمد المخلدي ،
أخبرنا أبو العباس محمد بن إسحاق السراج ، حدثنا قتيبة ، حدثنا يعقوب بن عبد الرحمن ، عن سهل بن أبي صالح، عن أبي هريرة أن رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم قال { ينزل اللّه إلى السماء الدنيا كل ليلة حين يبقى ثلث الليل فيقول أنا الملك، أنا الملك، من الذي يدعوني فاستجيب له؟ من الذي يسألني فأعطيه؟ من الذي يستغفرني فأغفر له }.
أخبرنا عبد الواحد المليحي ،
أخبرنا أحمد بن عبد اللّه النعيمي ،
أخبرنا محمد بن يوسف ، حدثنا محمد بن إسماعيل ، حدثنا علي بن عبد اللّه ، حدثنا سفيان ، حدثنا سليمان بن أبي مسلم عن طاووس سمع ابن عباس قال كان النبي صلى اللّه عليه وسلم إذا قام من الليل يتهجد، قال (( اللّهم لك الحمد أنت قيم السموات والأرض ومن فيهن، [ولك الحمد أنت نور السموات والأرض ومن فيهن]، ولك الحمد انت الحق ووعدك الحق، ولقاؤك حق، وقولك حق، والجنة حق والنار حق، والنبيون حق، ومحمد صلى اللّه عليه وسلم حق، والساعة حق، اللّهم لك أسلمت وبك آمنت وعليك توكلت، وإليك أنبت وبك خاصمت وإليك حاكمت، فاغفر لي ما قدمت وما أخرت وما أسررت وما أعلنت، أنت المقدم وأنت المؤخر، لا إله إلا أنت ولا إله غيرك )). قال سفيان وزاد عبد الكريم أبو أمية ( ولا حول ولا قوة إلا باللّه)
أخبرنا عبد الواحد المليحي ،
أخبرنا أحمد بن عبد اللّه النعيمي ،
أخبرنا محمد بن يوسف ، حدثنا محمد بن إسماعيل ، حدثنا صدقة ،
أخبرنا الوليد عن الأوزاعي ، حدثني عمير بن هانئ، حدثني جنادة بن أبي أمية، حدثني عبادة عن النبي صلى اللّه عليه وسلم قال { من تعار من الليل فقال لا إله إلا اللّه وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد وهو على كل شيء قدير، وسبحان اللّه والحمد للّه ولا إله إلا اللّه واللّه أكبر ولا حول ولا قوة إلا باللّه العلي العظيم، ثم قال اللّهم اغفر لي، أو دعا استجيب له، فإن توضأ وصلى قبلت صلاته }

19-وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
"Onların mallarında, dilenenin ve yoksulun hakkı vardır."
“Dilenen (essail)"; ihtiyacını açan, haceti için isteyen, insanlara avuç açan, bunu fakirliğinden ötürü yapan kişidir.
“Yoksul durumda bulunan, (mahrum)” ise, muhtaç olan fakat hayasından dolayı istemeyen kişidir.
Ayetteki (hakk) kelimesi hakkında meşhur olan görüş, bunun, şer’an bilinen miktar, yani "zekât" olduğu şeklindedir. Nitekim Mearic 24. ayet buna işaret etmektedir.
Aynı zamanda takva sahibi insanların, zekatlarına ilaveten mallarından yoksula, dilenene ve diğer ihtiyaç sahiplerine infak etmeleridir.
Nitekim bu hususta Hazret-i Hüseyin (radıyallahü anh) Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem)’in şöyle buyurduğunu Rivâyet etmektedir;
"Dilenci ata binerek gelmiş olsa bile (Dilendiği kimsede) hakkı vardır. (Ebû Davud K. ez-Zekat,bab:34.Hadis No: 1667)
Hz.Enes (radiyallahu anh)’ten rivâyete göre Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem)’den şöyle buyurmuştur;
"Kıyâmet gününde fakirlerden dolayı zenginlerin vay haline! Rabbimiz bunlar senin bizim lehimize onların üzerine farz kıldığın haklarımızı bize vermeyerek zalimlik ettiler, diyecekler. Yüce Allah da şöyle buyuracaktır: İzzetim ve celalime yemin ederim ki, sizi yakınlaştıracağım, onları da azaplandıracağım." Daha sonra Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem):
"Onların mallarında, dilenenin ve yoksulun hakkı vardır." âyetini okudu. (Taberani, el-Mu’cemu’s-Sağir; II,13)
-تفسير الماوردي
{ وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ } فيه وجهان;
أحدهما : أنها الزكاة ، قاله ابن سيرين وقتادة وابن أبي مريم .
الثاني : أنه حق سوى الزكاة تصل له رحماً أو تقري به ضيفاً أو تحمل به كلاًّ أو تغني به محروماً ، قاله ابن عباس .
-تفسير البغوي
قوله عز وجل { وفي أموالهم حق للسائل والمحروم }، السائل الذي يسأل الناس،
والمحروم الذي ليس له في الغنائم سهم، ولا يجرى عليه من الفيء شيء، هذا قول ابن عباس و سعيد بن المسيب
قالا [المحروم الذي] ليس له في الإسلام سهم، ومعناه في اللغة الذي منع الخير والعطاء. وقال قتادة و الزهري ((المحروم)) المتعفف الذي لا يسأل. وقال زيد بن أسلم هو المصاب ثمره أو زرعه أو نسل ماشيته. وهو قول محمد بن كعب القرظي ، قال المحروم صاخب الجائحة، ثم قرأ { إنا لمغرمون * بل نحن محرومون } (الواقعة-٦٦-٦٧).

20-وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ
"Kesinlikle inananlar için yeryüzünde nice deliller vardır."
Yeryüzünde gördüklerinin gerçek mahiyetini düşünen ve kesin bilgi sahibi olmak isteyen insanlar için nice ibret ve öğütler vardır.
Basiret sâhibi gözlerle ve idrak eden akılla bakanlar; bu deliller yaratıcının büyüklüğünü ve kudretinin, gözleri kamaştıracak kadar açık olduğunu görürler.
Allah, yeryüzünde, canlılar, bitkiler, dağlar, ovalar, çöller, nehirler ve daha bir çok şeyler yaratmıştır. Ayrıca insanların aynı tür varlıklar olmalarına rağmen dillerinin, renklerinin, iradelerinin, güçlerinin, anlayış kabileyetlerinin, hareket tarzlarının, ahlaklarının farklı olması, bazılarının mü’min diğerlerinin de kâfir olması, bunları birbirinden farklı yapan Allah’ın kudretini göstermektedir.
-تفسير الماوردي
{ وَفِي الأَرْضِ ءَآيَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ } يعني عظات للمعتبرين من أهل اليقين وفيها وجهان :
أحدهما : ما فيها من الجبال والبحار والأنهار ، قاله مقاتل .
الثاني : من أهلك من الأمم السالفة وأباد من القرون الخالية ، قاله الكلبي
-تفسير الماتريدي
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: (وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ (٢٠) هذا يخرج على وجهين:
أحدهما: أي: في الأرض آيات ينتفع بها الموقنون، وهم المؤمنون الذين علموا الآيات بطريق الإيقان.
ويحتمل: في الأرض آيات يعلم الموقنون حقيقة أنها آيات، فأما غيرهم فلا، واللّه أعلم.
ثم يحتمل آيات الأرض: آيات التوحيد، وآيات البعث، وآيات القدرة، وغير ذلك؛ على ما ذكرنا: أنه خلق على وجه الأرض من الدواب، والأشجار، ومن النبات، وأنواع الثمار من غير أن عرف الخلق كيفية وجودها وماهيتها، وأنه لم يخلق مثلها للفناء خاصة؛ فتكون آيات؛ لما ذكرنا.
وقيل: أي: في خلق الأرض آيات، وهو أن خلقها، وكانت تميد بأهلها، ثم أرساها بالجبال؛ حتى استقرت، واللّه أعلم.

21-وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ
"Kendi nefislerinizde de İbretler vardır. Görmüyor musunuz?"
Bizzat kendinizin yaratılışında da nice öğüt ve ibretler vardır, basiret ve fikir gözüyle görmek için bakmıyor musunuz?
Tâki ibret alasınız, yaratılandan yaratıcıya, sanattan sanatkâra varabilesiniz.
Unutma! bir zamanlar meni idiniz, sonra kemikler oldunuz, sonra kan pıhtısı, sonra bir çiğnem et parçası ve diğer çeşitli evreler gibi. Sonra da suretler, renkler ve tabiatlar değişti, kuvvetli organlar verildi. kulak, göz ve akıl ihsan edildi, yediğini kolayca çıkarma ve insanoğlunda görülen daha birçok acayip şeyler gibi.
"Görmüyor musunuz?” ibret nazarıyla bakmıyor musunuz?
-تفسير البغوي
{ وفي أنفسكم }، آيات، إذا كانت نطفةً ثم علقةً ثم مضغةً ثم عظماً إلى أن نفخ فيها الروح. قال عطاء عن ابن عباس يريد اختلاف الألسنة والصور والألوان والطبائع. وقال ابن الزبير يريد سبيل الغائط والبول يأكل ويشرب من مدخل واحد ويخرج من سبيلين. { أفلا تبصرون }، [قال مقاتل ] أفلا تبصرون كيف خلقكم فتعرفوا قدرته على البعث.
-تفسير الماوردى
{ وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ } فيه خمسة تأويلات
أحدها : أنه سبيل الغائط والبول ، قاله ابن الزبير ومجاهد .
الثاني : تسوية مفاصل أيديكم وأرجلكم وجوارحكم دليل على أنكم خلقتم لعبادته ، قاله قتادة .
الثالث : في خلقكم من تراب ثم إذا أنتم بشر تنتشرون ، قاله ابن زيد .
الرابع : في حياتكم وموتكم وفيما يدخل ويخرج من طعامكم ، قاله السدي .
الخامس : في الكبر بعد الشباب ، والضعف بعد القوة ، والشيب بعد السواد ، قاله الحسن .
ويحتمل سادساً : أنه نجح العاجز وحرمان الحازم .
-تفسير التستري
قوله تعالى : { وفي أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ } [ ٢١ ] قال : أي في صورها وتقديرها بأحسن التقادير ، وعروقها السائرة فيها كالأنهار الجارية ، وشقوقها من غير ألم وصل إليكم بعدما كنتم نطفاً ، ثم ركبكم من طبق إلى طبق ، أفلا تبصرون هذه القدرة البليغة فتؤمنوا بوحدانيته وقدرته ، وأن اللّه تعالى خلق في نفس ابن آدم ألفاً وثمانين عبرة ، فثلاثمائة وستون منها ظاهرة ، وثلاثمائة وستون منها باطنة ، لو كشف عنها لأبصرتم ، وثلاثمائة وستون منها غامضة لا يعرفها إلا نبي أو صديق ، لو بدت منها عبرة لأهل العقول لوصلوا إلى الإخلاص ، فإن اللّه تعالى حجب قلوب الغافلين عن ذكره باتباعهم الشهوات عن هذه العبر ، فكشف قلوب العارفين به عنها فأوصلهم إليه .

22-وَفِي السَّمَاء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ
"Rızkınız da size vadedilen şeyler de semadadır."
“Rızkınız da semadadır.” İfadesinden maksat müfessirlerin ekserisine göre yağmur ve kardır. bunlar vasıtasıyla yeryüzü sulanır ve orada çeşitli rızıklar biter. Bu itibarla rızkın sebebinin gökte olduğu zikredilmiştir.
“...size vadedilen şeyler de...” vadedilen cennettir. O arşın altında yedinci kat göğün üstündedir. Ya da bununla dünyada rızıklandığmız şeyleri ve âhirette vadedildiğiniz şeyleri kastetmiştir. Onların hepsi takdir olunmuştur, gökte yazılıdır.
-تفسير البغوي
{ وفي السماء رزقكم }، قال ابن عباس و مجاهد و مقاتل يعني المطر الذي هو سبب الأرزاق،
{ وما توعدون }، قال عطاء من الثواب والعقاب.
وقال مجاهد, من الخير والشر.
وقال الضحاك, وما توعدون من الجنة والنار
-تفسير التستري
قوله تعالى : { وَفِي السمآء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ } أي تفرغوا لعبادتي ولا يشغلكم طلب الرزق عنا ، فإنا نرزقكم ، ثم قال : إن اللّه رضي عنكم بعبادة يوم فارضوا عنه برزق يوم بيوم

23-فَوَرَبِّ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ
"Göğün ve yerin rabbine yemin olsun ki bu vaadolunduğunuz şey, konuşmanız kadar gerçektir."
Allahü teâlâ bu âyet-i kerime’de, bizzat kendi zâtına yemin ederek,
Göklerin ve yerin rabbi olan Allah’a yemin olsun ki rızıklarınız ve vaadolunduğunuz şeyin gökte olduğuna dair verdiğim haber sizin konuşmanız gibi kesin ve gerçektir.
Yani sizin konuşmanızda herhangi bir şüphe olmadığı gibi bu vaadin bir gerçek olduğunda da şüpheniz olmamalıdır.
İbn Cerîr ve İbn Ebî Hâtim’in bildirdiğine göre Hasan-ı Basrî; "Göğün ve yerin Rabbine and olsun ki bu, sizin konuşmanız kadar kesin ve gerçektir" âyetini açıklarken şöyle demiştir: Bana ulaşana göre Resûlullah (sallallahu aleyhi vesellem): "Rableri kendilerine yemin etmesine rağmen hâlâ inanmayan bir topluluğun Allah canını alsın!" buyurmuştur.
تفسير القشيري
قوله جلّ ذكره : { فَوَرَبِّ السَّمَآءِ وَالأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَآ أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ } أي : إنَّ البعثَ والنشرَ لَحَقٌّ .
ويقال : إنَّ نصري لمحمدٍ ولديني ، وللذي أتاكم به من الأحكام- لحقٌّ مثل ما أنَّكم تنطقون .
كما يقال : هذا حقٌّ مثل ما أنك ها هنا .
ويقال : معناه : ( إنَّ اللّه رازقُكم ) - هذا القولُ حقٌّ مثلما أنكم إذا سُئِلْتُم : مَنْ رَبُّكم؟ ومَنْ خالقكم؟ قلتم : اللّه . . . فكما أنكم تقولون : إن اللّه خالق - وهذا حقٌّ . . . كذلك القولُ أَنَّ اللّه رازقٌ - هو أيضاً حقٌّ .
ويقال : كما أنَّ نُطْقَكَ لا يتكلم به غيرُك فرزقُكَ لا يأَكلُه غيرك .

24-هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ
"ibrahim’in şerefli misafirlerinin haberi sana geldi mi?".
“Sana geldi mi?” İfadesi haberi yüceltmek ve onun Resulullah (sallallahü aleyhi ve sellem)’in ilminden olmadığına ve onu vahiyle bildiğine dikkat çekmek içindir.
İbrâhîm (aleyhi selam)’a gelen bu konuklar, on iki melek,
diğer bir görüşe göre ise, dokuz melek idiler ve onuncuları da Cebrâîl idi.
Bir diğer görüşe göre ise, bunlar üç melek idiler, Cebrâîl, Mikâil ve onlarla beraber diğer bir melek.
"Mükremiyn” Allah katında yahut İbrâhîm (aleyhi selam) katında azîz (şerefli) demektir.
Allah katında şereflidir, "Bilakis onlar mükerrem (şerefli kılınmış) kullardır." (el-Enbiya 26) ayetiyle ifade edilmiştir.
İbrâhîm (aleyhi selam) katında azîz (şerefli) idiler, Çünkü onlara bizzat ve zevcesi ile hizmet etmişlerdir.
تفسير الماوردى
{ هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ } قال عثمان بن محسن : كانوا أربعة من الملائكة : جبريل وميكائيل وإسرافيل ورفائيل .
وفي قوله { الْمُكْرَمِينَ } وجهان :
أحدهما : أنهم عند اللّه المعظمون .
الثاني : مكرمون لإكرام إبراهيم لهم حين خدمهم بنفسه ، قاله مجاهد .

25-إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ
"O melekler İbrahim’in yanına girerek "Selam" demişlerdir. İbrahim de onlara; "Selam size, siz, tanınmayan bir kavimsiniz." demişti."
Allahü teâlâ bu âyetlerde ve bundan sonra gelecek âyetlerde Hazret-i Lût (aleyhisselâm)’ın kavmini helak etmek için gelen ve Hazret-i İbrahim (aleyhisselâm)’a da bir oğlu olacağını müjdeleyen melekleri ve tebliğ ettikleri ilahi emirleri beyan etmektedir.
Aynı zamanda Kureyş kavmine de bir uyarıdır. Hazret-i Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)’e uymadıkları takdirde onlarında burada zikredilen kavimlerin akıbetlerine uğrayacaklarını bildirmektedir.
"Tanınmamış bir topluluksunuz” sizi tanıyamadım, dedi. Tanınmaması şundandır, çünkü onları âdemoğulları sanmıştı, o sebeple tanımamıştı ya da selâm lâfzı o zamanlarda yoktu, çünkü o, İslâm’ın şiarıdır, böyle demekle onları tanımak ister gibi olmuştur.
-تفسير القشيري
قوله جلّ ذكره : { إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلاَماً قَالَ سَلاَمٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ } .
أي سلَّمنا عليك { سَلاَماً } فقال إبراهيم : لكم مني { سَلاَمَاً } .
وقولُهم : { سَلاماً } أي لك منّا سلام ، لأنَّ السلامَ : الأمانُ .
{ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ } : أي أنتم قوم منكرون؛ لأنه لم يكن يعرف مِثْلَهم في الأضياف ويقال : غُرَبَاء .
-تفسير البغوي
{ إذ دخلوا عليه فقالوا سلاماً قال سلام قوم منكرون }، أي غرباء لا نعرفكم، قال ابن عباس
قال في نفسه هؤلاء قوم لا نعرفهم.
وقيل إنما أنكر أمرهم لأنهم دخلوا عليه من غير استئذان.
قال أبو العالية أنكر سلامهم في ذلك الزمان وفي تلك الأرض.

26-فَرَاغَ إِلَى أَهْلِهِ فَجَاء بِعِجْلٍ سَمِينٍ
"Hemen ailesinin yanma giderek semiz bir dana (kızartması) getirmişti.
Misafirlerinden gizli bir şekilde ailesinin yanına gitti. İşini gizli yapması ve misafirin onu menetmesinden korkarak ona hissettirmeden ikram sofrasını acele ile getirmesi misafire ikramın adabından ve misafiri ağırlamanın da edebindendir. İbrâhîm (aleyhisselâm)’in malının tamamı sığır cinsiydi.
-تفسيرالبيضاوي
{فراغ إلى أهله} فذهب إليهم في خفية من ضيفه فإن من أدب المضيف أن يبادر بالقرى حذرا من أن يكفه الضيف أو يصير منتظرا
{فجاء بعجل سمين} لأنه كان عامة ماله البقر

27-فَقَرَّبَهُ إِلَيْهِمْ قَالَ أَلَا تَأْكُلُونَ
"Onu onlara yaklaştırdı, "Yemez misiniz?” dedi.
Bu âyetler, Hazret-i İbrahim’in, misafirlerine nasıl davrandığını bildirmekte ve bizlere misafir ağırlama âdabını öğretmektedir. Zira Hazret-i İbrahim, misafirlerine sormadan hemen gidip en değerli mallarından bir buzağıyı kızartıp getirmiş ve onlara ikram etmiş ve nâzikçe "Yemez misiniz?" diye buyur etmiştir.
تفسير الماوردى
{ فَقَرَّبَهُ إِلَيهِم قَالَ أَلاَ تَأْكُلُونَ } لأنهم امتنعوا من الأكل لأن الملائكة لا يأكلون ولا يشربون ، فروى مكحول أنهم قالوا لا نأكله إلا بثمن ، قال كلوا فإن له ثمناً ، قالوا وما ثمنه ؟ قال : إذا وضعتم أيديكم أن تقولوا : بسم اللّه ، وإذا فرغتم أن تقولوا : الحمد للّه ، قالوا : بهذا اختارك اللّه يا إبراهيم .

28-فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ
"Derken onlardan içine bir korku düştü. Onlar da: "Korkma!" demişlerdi ve ona bilgin bir oğul müjdelemişlerdi."
Hazret-i İbrâhîm (aleyhisselâm), onların bir fenalık için geldikleri vehmine kapılarak endişe etmeye başlamıştı. Onlar bu durumu anladılar.
"Korkma" dediler. Ve geliş sebeplerini anlattılar. Geliş sebeplerinin, Hazret-i İbrahim (aleyhisselâm)’a "Alim"(çok bilgin) bir oğul müjdelemek, bir de Lût kavmini helak etmek olduğunu söylediler.
Cumhûr’un kanaatine göre doğacağı müjdelenen çocuk İshak (aleyhisselâm)’dır.
Tek başına Mücahid ise, o İsmail (aleyhisselâm)’dir, demiştir,
- {وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَقَ نَبِيًّا مِّنَالصَّالِحِينَ} (saffat 112) "Ve ona... İshak’ı müjdeledik."
Bu ayeti kerimeden dolayı bu görüşün pek değeri yoktur.
-تفسير الماوردى
{ فَأوْجَسَ مِنهُمْ خِيفَةً } لأنهم لم يأكلوا ، خاف أن يكون مجيئهم إليه لشر يريدونه به .
{ قَالُواْ لاَ تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلاَمٍ عَلِيمٍ } فيه قولان :
أحدهما : أنه إسحاق من سارة ، استشهاداً بقوله تعالى في آية أخرى { وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ } الصافات : ١١٢
الثاني : أنه إسماعيل من هاجر ، قاله مجاهد .
{ عَلِيمٍ } أي يرزقه اللّه علماً إذا كبر
-تفسير القشيري
{ فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُواْ لاَ تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلاَمٍ عَلِيمٍ } .
تَوَهَّمَ أنهم لصوص فقالوا له : { لاَ تَخَفْ } .
{ وَبَشَّرُوهُ بِغُلاَمٍ عَلِيمٍ } : أي بَشَّروه بالوَلد ، وببقاء هذا الوَلَدِ إلى أن يصير عليماً؛ والعليم مبالغة من العلم ، وإنما يصير عليماً بعد كبره .

29-فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ
"Karısı bu müjdeyi duyunca feryat ederek geldi ve ellerini yüzüne vurarak "Ben yaşlı ve kısır; bir kadınım." dedi."
Hazret-i İbrahim (aleyhisselâm) hanımı Sareye, meleklerin çocuk doğuracağını söylediklerini anlatınca Sâre dehşete kapılmış ve feryad ederek ellerini yüzüne vurdu.
-(قَالَتْ يَا وَيْلَتَى أَأَلِدُ وَأَنَاْ عَجُوزٌ وَهَذَا بَعْلِي شَيْخًا...)
Ve "Vay halime.’ Ben kocamış bir kadın... iken ben mi doğuracak mışım?" (Hud,72) Diye karşılık verdi.
Yani gençliğimde hiç doğurmadım. Şimdi doksan dokuz yaşına gelmişken nasıl doğurayım.
تفسير الماوردى
. { فَأَقْبَلَتِ امْرَأتُهُ فِي صَرَّةٍ } فيها ثلاثة أقاويل
أحدها : الرنة والتأوه ، قاله قتادة ، ومنه قول الشاعر :
وشربة من شراب غير ذي نفس
في صرة من تخوم الصيف وهاج
الثاني : أنها الصيحة ، قاله ابن عباس ومجاهد ، ومنه أخذ صرير الباب ، ومنه قول امرىء القيس :
فألحقه بالهاديات ودونه
جواحرها في صرة لم تزيل
الثالث : أنها الجماعة ، قاله ابن بحر ، ومنه المصراة من الغنم لجمع اللبن في ضرعها . وسميت صرة الدراهم فيها ، قال الشاعر :
رب غلام قد صرى في فقرته ماء الشباب عنفوان سنبته
وأما قوله { فَصَكَّتْ وَجْهَهَا } ففيه قولان
: حدهما : معناه لطخت وجهها ، قاله ابن عباس .
الثاني : أنها ضربت جبينها تعجباً .
{ وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ } أي ، أتلد عجوز عقيم ؟ قاله مجاهد والسدي .

30-قَالُوا كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ
"Melekler de "Rabbin böyle buyurdu. O, hüküm ve hikmet sahibidir, herşeyi bilendir." dediler."
“Bu böyledir” bu dediğimiz ve haber verdiğimiz gibidir. “Rabbin söylemiştir.” yani biz bunu, sana, Allahu Teâlâ’dan bildiriyoruz. Allah (celle ve ala) senin uzak saydığın şeye kâdirdir. O işinde hikmet sâhibidir ve o bilendir. Dolayısıyla O’na hiçbir şey gizli kalmaz.
للزَّجَّاج
(قَالُوا كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ
أي كما قلنا لك قال ربك ، أي إنما نخبرك عن اللّه - عزَّ وجلَّْ - واللّه
حكيم عَلِيم ، يقدر أن يجعل العقيم ولوداً ، والعجوز كذلك.
فعلم إبراهيم أنهم رسل وأنهم ملائكة.

31-قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ
"(İbrâhîm (aleyhisselâm)) “O hâlde işiniz nedir ey elçiler?” dedi."
İbrahim (aleyhisselâm), onların melekler olduklarını ve bir görev için gönderildiklerini anlayınca;
“Ey elçiler” hassaten müjde ile mi gönderildiniz yoksa başka bir iş için mi gönderildiniz ya da her ikisi için mi gönderildiniz?
Sizin asıl vazifeniz nedir?"

32-قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُّجْرِمِينَ
"Biz suçlu bir kavme gönderildik dediler."
O kavim, suçlarına ve günahlarına devam ediyorlar, onlarda ısrar ediyorlar. Bu kavim, Lût kavmidir.

33-لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ
"Üzerlerine çamurdan taşlar atalım diye;"
lûtilikte bulunanların (homoseksüellerin) üzerlerine pişmiş çamurdan taşlarla onları recm edip helak etmek için.

34-مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ
"Rabbinin nezdinde haddi aşanlar için İşaretlenmiş olan."
"Rabbinin nezdinde" taşlanmalarına hüküm etmiş olduğu kimseleri taşlamak üzere hazırlamış bulunduğu taşlarla,
bu taşlar damgalanmış, nışanlanmış, hangisinin kime ve nasıl isabet edeceği takdir olunmuş ve belli edilmiştir.
Haddi aşan azgınların kendilerine mubah kılınanlarla iktifa etmeyip, kötülükte haddi aşmış olmaları Rablerinin katında damgalanmıştır.

35-فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ
"Biz de orada bulunan mü’minleri çıkarttık."
Yüce Allah (celle ve ala), Lut kavmini helâk etmeyi murad edince -mü’minlerin helâk olmaması için- kavmi arasında bulunan mü’minleri çıkardık.
İşte yüce Allah’ın: {...فأسر بأهلك بقطع من الليل ...} "Sen bir ara geceleyin aile efradınla yürü git." (Hud,81) âyetinin anlamı budur.

36-فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ
"Zaten biz orada bir tek ailenin dışında müslüman bulamadık."
Yani bir ev halkından başkasını bulamadık demektir. Bunda îman ve İslam’ın bir oluşuna delil vardır. Çünkü melekler onları “mü’minler” olarak adlarıdırdılar. Burada da “Müslümanlar” olarak adlarıdırıldılar.
Lût kavminin yaşadığı Sodom şehrinde Lût (aleyhisselam)’a inananların kimler olduğu hakkında,
قال مجاهد: لوط وابنته.-وقال سعيد بن جبير: كانوا ثلاثة عشر.-وقال قتادة: أهل بيته.
Evhalkı veya kızları veya bunlarla birlikte on üç kişilerdi.

37-وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الْأَلِيمَ
"Can yakıcı azaptan korkanlar için, o ülkede bir ibret bıraktık."
Allahü teâlâ, mü’minleri, günahkârlardan seçip ayırdıktan sonra, azgın kavmin ibretlik akibetinden ancak akledenlerin ve korkanların ders alacağını beyan etmiştir.
Zira, bu günahkar kavmin helak edildiği yeri kokuşmuş bir göl haline getirmiştir.
Bu göl halen mevcuttur adına "Lût gölü," içinde hiç bir canlı yaşamadığı için bu göle "ölü deniz" adı da verilmektedir.
Ayrıca harab olmuş o kasaba ve kendileriyle taşlandıkları o pişmiş taşlarlardan oluşmuş taş yığınları ibret alınacak alametlerdendir.
-تفسير الماتريدي
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: (وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً ..) أي: تركنا في قريات لوط - عليه السلام - التي أهلكتها آية وعبرة لمن بعدهم، وهو ما ذكر في آية أخرى: (وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ - وَبِاللَّيْلِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ) (saffat137-138)، أي: إنكم لتمرون على أُولَئِكَ الذين أهلكوا أو عذبوا بالليل والنهار، تعلمون أنهم بم أهلكوا؟ وبم عذبوا؟ بالتكذيب والعناد، والذين نجوا إنما نجوا بالتصديق والإسلام، وذلك آية لمن بعدهم.
ثم قال: {لِلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الْأَلِيمَ} أي: يكون ذلك آية للذين يخافون العذاب الأليم، وهم المؤمنون، أي: هم المنتفعون بها، واللّه أعلم.

38-وَفِي مُوسَى إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ
"Mûsa’nın kıssasında da bir öğüt (işaret) vardır. Hani onu Firavun’a apaçık delille göndermiştik."
"Mûsa’nın kıssasında da bir öğüt (işaret) vardır." Bu da vefilardı’ya yahut terekna fiha’ya atıftır, caalna fî musa demektir,
"Hani onu Firavun’a apaçık delille göndermiştik." Bu apaçık delil,
o da mu’cizeleridir, Meselâ asa ve beyaz el mu’cizeleri gibi.
تفسير الماتريدي
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: {وَفِي مُوسَى إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ}.
فيما ذكر من قصة موسى، ولوط، وقصة إبراهيم، وقصة هود، وثمود، وهذه الأشياء تفسير لقوله تعالى: {وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}، ثم الآيات في الأرض
من وجهين:
أحدهما: فيما خلق في الأرض من الخلائق.
والثاني: فيما في الأرض من أنباء السلف وأخبارهم من مكذبي الرسل ومصدقيهم، أي: في هلاك من هلك من مكذبيهم، ونجاة من نجا من مصدقيهم آيات لمن ذكر، فهذه الأنباء والقصص التي ذكرت هاهنا تفسير لقوله: {وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}.
تفسير البغوي
{ وفي موسى }، أي وتركنا في إرسال موسى آية وعبرة.
وقيل هو معطوف على قوله { وفي الأرض آيات للموقنين }، [ةفي موسى]، { إذ أرسلناه إلى فرعون بسلطان مبين }، بحجة ظاهرة.

39-فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ
"Firavun bütün güç kaynaklarıyla yüz çevirip: "Sihirbaz veya delidir" dedi."
Firavun, bütün topluluğu ve askerleriyle (güç kaynaklarıyla) imandan yüz çevirdi,
Yani, kavminden ve askerlerinden aldığı güce güvenerek itiraz etti.
Rükn: insanın maldan ve ordudan güvenip dayandığı şey veya yaslanacak ve kuvvet alacak şeydir.
Bir diğer görüş ise; Firavun’un kendisi murat edilmiştir.
Çünkü, bir şeyin rüknü, onun en kuvvetli tarafıdır. Bundan dolayı bütün benliği ile imandan yüz çevirdi denir.
"Sihirbaz veya delidir,’ dedi. Bilindiği gibi delilik aklın bozulması ve gitmesi anlamınadır.
Sanki Mûsa (aleyhisselâm)’nın ellerinde meydana gelen harikulade halleri, cinne nispet etmiştir. Ancak onun kendi ihtiyarı ve gayreti ile mi, yoksa başka bir şeyle mi meydana geldiğinde tereddüt etti. Onun için ”sihirbaz veya deli" dedi.
تفسير الماتريدي
عَزَّ وَجَلَّ -: (فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ ... (٣٩) هذا يخرج على وجهين:
أحدهما: أي: فتولى هو وركنه، وهم جنوده وقومه عن اتباع موسى - عليه السلام - وما يدعوهم إليه.
والثاني: فتولى هو بقوة ركنه، وهم قومه، أي: تولى عن الحق واتباع موسى - عليه السلام - بقوة قومه ومعونتهم، واللّه أعلم.
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: {وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ}.
سماه: ساحرًا بما أتى من الآيات المعجزة، وقومه إنما يعرفون وصف السحر على هذا الوجه، فسماه بذلك وإن أيقن هو أن مثل ذلك الفعل لا يكون سحرًا؛ تمويها على قومه، وسماه مجنونًا؛ لما خاطر بنفسه بمخالفته، مع علمه أن همته القتل لمن خالفه في دينه وملكه.

40-فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ
"Nihayet onu da, ordularını da yakalayıp denize attık ki o, (o sırada kendini) kınayıcı idi."
Bu, Allahü teâlâ’nın Firavun’u ve ordusunu sizden birinizin çakıl taşlarını avucuna alıp da denize fırlattığı gibi, çok olmalarına rağmen onları Kızıldeniz’e fırlattık. yani hepsini boğduk.
Firavun’a, edindiği dostlarının ve ordusunun faydası olmadı. Firavun kendisini kınayıp durdu. Biz de onu, büyük veya küçük kınanılacak şeyleri yaptığı halde yakaladık. Çünkü her günahkâr, günahı nispetinde kınanır.
تفسير البغوي
{ فأخذناه وجنوده فنبذناهم في اليم }، أغرقناهم فيه، { وهو مليم }، أي آت بما يلام عليه من دعوى الربوبية وتكذيب الرسول

41-وَفِي عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ
"Ad Kavminde de ibretler vardır. Hani üzerlerine akim (kasıp kavuran) bir rüzgâr göndermiştik."
"Hani onların üzerine kısır (hayırsız ve bereketsiz) bir rüzgar göndermiştik." Ona kısır denmesi onları helâk edip köklerini kurutmasındandır.
Yahut bu rüzgâr, yağmur veya ağaçları aşılamak gibi bir hayır taşımamaktadır. Bu rüzgâr, iki ters yönden esen rüzgâr idi ki; O da batı yahut güney yahut her taraftan esen yeldir.
تفسيرالبيضاوي
{وفي عاد إذ أرسلنا عليهم الريح العقيم} سماها عقيما لأنها أهلكتهم وقطعت دابرهم أو لأنها لم تتضمن منفعة وهي الدبور أو الجنوب أو النكباء
تفسير النسفى
وفى عاد اذ ارسلنا عليهم الريح العقيم هى التى لا خير فيها من انشاء مطر أو القاح شجر وهى ريح الهلاك واختلف فيها والاظهر انا الدبور لقوله عليه السلام: (نصرت بالصبا واهلكت عاد بالدبور)
تفسير البغوي
{ وفي عاد }، أي في إهلاك عاد أيضاً آية، { إذ أرسلنا عليهم الريح العقيم }، وهي التي لا خير فيها ولا بركة ولا تلقح شجراً ولا تحمل مطراً.

42-مَا تَذَرُ مِن شَيْءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ
"Üzerinden geçtiği şeyi canlı bırakmıyor onu kül edip savuruyordu."
Üzerinden geçtiği her şeyi mutlaka kül edip savuruyordu. Yani onlardan (nefislerinden), hayvanlarından ve mallarından üzerine estiği hiç bir şeyi bırakmıyor yok ediyordu.
Zaten "remîm" kül gibi demektir "rimm" kökünden gelir, o da çürümek ve dağılmaktır.
تفسير البغوي
{ ما تذر من شيء أتت عليه }، من أنفسهم وأنعامهم وأموالهم، { إلا جعلته كالرميم }، كالشيء الهالك البالي، وهو نبات الأرض إذا يبس وديس.
قال مجاهد كالتبن اليابس.
قال قتادة كرميم الشجر.
قال أبو العالية كالتراب المدقوق.
وقيل أصله من العظم البالي.
--
43-وَفِي ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّى حِينٍ
"Semûd’da da bir işâret bıraktık. Hani, onlara; bir süreye kadar istifade edin, denilmişti."
Yani azabın inme vaktine kadar ki o da {تمتعوا في داركم ثلاثة أيام} -
"Yurdunuzda üç gün yaşayın” (hud 65)
التفسير المظهري
وَ فِي ثَمُودَ يعنى و تركنا فى إهلاك ثمود اية إِذْ قِيلَ لَهُمْ قال لهم صالح لما عقروا لناقة تَمَتَّعُوا فى دياركم حَتَّى حِينٍ يعنى ثلثة ايام.
تفسير البغوي
{ وفي ثمود إذ قيل لهم تمتعوا حتى حين }، يعني وقت فناء آجالهم، وذلك أنهم لما عقروا الناقة قيل لهم تمتعوا ثلاثة أيام.

44-فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَهُمْ يَنظُرُونَ
"Onlar Rablerinin emrine karşı baş kaldırdılar da onları bakarlarken yıldırım yakaladı."
Rablerının emrine karşı baş kaldırıp azgınlık ettiler, (..وَكَانُوا مُسْتَبْصِر۪ينَۙ)
Halbuki onlar gerçeği görebilecek kadar zeki ve uyanık kimselerdi." (ankebut 38)
Ama şeytan, onlara işlerini süslemiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. Bu da azgınlıklarına sebep olmuştur.
Kendilerine üç gün denilmiş olduğu ve alâmetleri görülmeğe başladığı için azâbı gözetlemeğe başladılar.
Azâbı gözetlemek ise azâbtan daha acı olduğu da unutulmamalıdır.
Gözetledikleri azap onları göz göre göre yakalamıştı. Nihayet onlar, korkunç ses veya yıldırıma tutularak helâk oldular.

45-فَمَا اسْتَطَاعُوا مِن قِيَامٍ وَمَا كَانُوا مُنتَصِرِينَ
"Ayağa kalkacak güçleri kalmadı, yardım da görmediler"
Yüce Allah’ın şu ayetinde ifade edildiği gibi; "Yurtlarında diz üstü çöke kaldılar" { فاصبحوا فى دارهم جاثمين } (A’raf: 78)
Yani oldukları yere yapışıp kaldılar. Kaçmayı bırakın, ayağa kalkmaya ve hareket etmeye bile güçleri yetmedi.
"Yardım da göremediler." Yani helak edildiklerinde azaptan kendilerini koruyamadıkları gibi, başkalarından da yardım göremediler.
-التفسير المظهري
{فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِيامٍ}, للّهرب بعد نزول العذاب- قال قتادة لم ينهضوا من تلك الصرعة
{وَ ما كانُوا مُنْتَصِرِينَ}, اى ممتنعين منه او منتقمين منا.
-تفسير البغوي
{ فما استطاعوا من قيام }، فما قاموا بعد نزول العذاب بهم ولا قدروا على نهوض.
قال قتادة لم ينهضوا من تلك الصرعة، { وما كانوا منتصرين }، ممتنعين منا.
قال قتادة ما كانت عندهم قوة يمتنعون بها من اللّه.

46-وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ
"Bunlardan önce de Nûh kavmini (helâk etmiştik) çünkü onlar yoldan çıkmış bir toplum idiler."
Hamza, el-Kisaî ve Ebû Amr (وقومِ نوحٍ) esreli olarak; "Ve Nûh kavminde de" diye okumuşlardır ki; Nûh kavminde de bir alamet vardır, demek olur.
Diğerleri: (وقومَ نوحٍ) "Nûh kavmini de helâk ettik" anlamında nasb ile okumuşlardır.
Allahü teâlâ, kendisine ortak koşan ilk kavim olan Nuh kavmini helak ettiğini bize haber vermektedir. Kur’an-ı Kerimin çeşitli yerlerinde bu kavmin kıssası anlatılmaktadır. Bu surede ise bu kavmin helak edildiği haber verilmekte fakat nasıl helak edildikleri hususuna değinilmemektedir.
Ey insan oğlu! bil ki; Allahü teâlâ peygamberler gönderdi, şeriatler indirdi ve sınırlar koydu. Sana çizilen bu sınırı aştığın zaman isyana düşer fasık olursun. Helak olan bu kavimlerin yaşadığı akîbetten kurtulamasın.
تفسير البغوي
{ فعتوا عن أمر ربهم فأخذتهم الصاعقة }، بعد مضي الأيام الثلاثة، وهي الموت في قول ابن عباس،
قال مقاتل يعني العذاب، و ((الصاعقة)) كل عذاب مهلك، وقرأ الكسائي ((الصعقة))، وهي الصوت الذي يكون من الصاعقة، { وهم ينظرون }، يرون ذلك عياناً.

47-وَالسَّمَاء بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ
"Ve Biz göğü kudret ve kuvvetle bina ettik ve muhakkak biz genişleticileriz."
"Ve Biz göğü kudret ve kuvvetle bina ettik." Diye buyurarak, gökte de yaratıcının kemal derecesinde her şeye kadir olduğunu gösteren âyetler (belgeler) ve ibretler vardır.
Bu durumu Nûh (aleyhi selam)’ın kavminin kıssasına atfetmektedir. Çünkü her ikisi de birer âyet (delil, belge ve alemet)dir.
"Biz (onu) genişleticiyiz." Âyet-i kerîmedeki ”musi"’ kelimesi, takat anlamındaki ”vüs’“ kelimesinden türemiştir. ”Mûsi’" infaka muktedir mânâsındadır. Âyetten maksadın, ”gökyüzünü genişleten" veya ”gökyüzü ile yer arasında geniş bir boşluk yaratan" ya da ”rızkı genişleten" olması muhtemeldir. ”Gökyüzünde rızkınız var." (Zâriyât: 22) âyeti bu son ihtimale delâlet eder.
-تفسير البغوي
{ والسماء بنيناها بأيد }، بقوة وقدرة، { وإنا لموسعون }، قال ابن عباس رضي اللّه تعالى عنهما قادرون. وعنه أيضاً لموسعون الرزق على خلقنا.
وقيل ذو سعة قال الضحاك أغنياء، دليله قوله عز وجل { على الموسع قدره } (البقرة-٢٣٦)، قال الحسن مطيقون.

48-وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ
"Yeri de biz döşedik (biz) ne güzel döşeyiciyiz."
Yani canlılar üzerinde istikrar bulsunlar diye, yeri bir döşek gibi yaydık ve ne güzel yayıp döşedik.
-تفسير الطبري
و قوله: والأرْضَ فَرَشْناها يقول تعالى ذكره: والأرض جعلناها فراشا للخلق فَنِعْمَ المَاهِدونَ يقول: فنعم الماهدون لهم نحن.
-تفسير البغوي
{ والأرض فرشناها }، بسطناها ومهدناها لكم، { فنعم الماهدون }، الباسطون نحن قال ابن عباس نعم ما وطأت لعبادي.

49-وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
"Her şeyden çift çift yarattık ki düşünüp öğüt alasınız."
"Her şeyden iki çift yarattık." Yani erkek ve dişi, kara ve deniz, gece ve gündüz, tatlı ve acı, aydınlık ve karanlık vb. gibi iki sınıf ve iki çift yarattık, demektir.
“Olur ki düşünür öğüt alırsınız.” yani bütün bu göklerin bina edilmesi yerin döşenmesi ve varlıkların çift çift yaratılması gibi işleri düşünüp yaratıcıyı tanımanız ve ona ibâdet etmeniz için yaptık.
-تفسير الماوردى
{ وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ } فيه وجهان
: أحدهما : أنه خلق كل جنس نوعين .
الثاني : أنه قضى أمر خلقه ضدين صحة وسقم ، وغنى وفقر ، وموت وحياة ، وفرح وحزن ، وضحك وبكاء . وإنما جعل بينكم ما خلق وقضى زوجين ليكون بالوحدانية متفرداً .
{ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ } يحتمل وجهين
: أحدهما : تعلمون بأنه واحد .
الثاني : تعلمون أنه خالق .
-تفسير البغوي
{ ومن كل شيء خلقنا زوجين }، صنفين ونوعين مختلفين كالسماء والأرض والشمس والقمر، والليل والنهار، والبر والبحر، والسهل والجبل، والشتاء والصيف، والجن والإنس، والذكر والأنثى، والنور والظلمة، والإيمان والكفر، والسعادة والشقاوة، والحق والباطل، والحلو والمر. { لعلكم تذكرون }، فتعلمون أن خالق الأزواج فرد.

50-فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ
"O halde Allah’a koşun. Muhakkak ben sizi O’ndan apaçık uyarıp korkutanım."
İlahi emrin "koşmak" kelimesi ile ifade edilmesi, insanların gerisinde kaçmaları gereken bir cezanın varlığına dikkat çekmek içindir.
Geçmiş ümmetlerin helak edilmeleri dikkate alındığında, Allah’ın elim azabından kurtulmanın ve sevabına nail olmanın ancak; îman, tevhid ve taâte sarılmakla mümkün olduğudur.
Ey insan oğlu! Günahınızdan tevbe ederek Allah’a kaçın. Şeytana itaatten Allah’a sığının.
Ana sermayen demek olan ömrünü yiyip bitiren ve sana hak ve hayır namına hiçbir şey kazandırmayan her şey senin düşmanındır.
Öyleyese firarınız Allah’a olsun.
"Muhakkak ben sizi O’ndan apaçık uyarıp korkutanım." Yani küfür ve masiyetlere karşı O’nun vereceği cezayı (elim azabı) size hatırlatıp bundan korkutuyorum.
يجب على العبد أَنْ يفرَّ من الجهل إلى العلم ، ومن الهوى إلى التُّقَى ، ومن الشّكِّ إلى اليقين ، ومن الشيطانِ إلى اللّه
مَنْ صَحَّ فِرارُه إلى اللّه صَحَّ قَرارُه مع اللّه .

51-وَلَا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ
"Allah ile birlikte başka bir ilâh edinmeyin. Şüphesiz ben size O’nun tarafından gönderilmiş açık bir uyarıcıyım."
Bundan önce azabın kendisinden kaçmaları emredilmekte iken, burada ise azabın sebebinden kaçmaları emredilmektedir.
Oda Allah’a şirk koşmaktır.
Fahreddin Razi (rahmetullahi aleyh), bu ayet, tevhidin izahını tamamlamıştır. Çünkü tevhid, ta’tîl (inkar) ile şirk arasında bir yerdedir. Esas yol, tevhiddir. Ta’tilci "Tanrı diye birşey yok" der, müşrik "Pek çok ilah var" der. Muvahhid ise, bu iki görüşünde batıl olduğunu söyler. O halde "Hepiniz Allah’a kaçın" (Zâriyât, 50) ayeti, Allah’ın varlığını ortaya koymaktadır. Hak teâlâ, burada, "Allah’ın yanısıra başka tanrı uydurmayın" buyurarak, birden fazla tanrıyı nefyetmiştir. Böylece bu iki ayetle, Allah’ın birliği anlatılmak istenmiştir.
İşte bu sebepten ötürü her iki yerde, her iki durumda, "Gerçekten ben size O’nun tarafından gönderilen açık bir uyarıcıyım"
Bu, önceki azaptan Allah’a koşmasını te’kiddir. Ama tekrar yoluyla değil, sebebinden yasaklayıp, ondan kaçmanın gereğine işaretledir.
-تفسير القشيري
قوله جلّ ذكره : { وَلاَ تَجْعَلُواْ مَعَ اللّه إِِلَهاً ءَاخَرَ إِنِّى لَكُمْ مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ } .
أُخَوِّفُكم أليمَ عقوبته إنْ أَشركْتُم به - فإِنَّه لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ به .
-تفسير الخازن
وَلا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ, أي وحدوده ولا تشركوا به شيئا,
إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ,
قيل : إنما كرر قوله إني لكم منه نذير مبين عند الأمر بالطاعة والنهي عن الشرك ليعلم أن الإيمان لا ينفع إلا مع العمل كما أن العمل لا ينفع إلا مع الإيمان وأنه لا يفوز عند اللّه إلا الجامع بينهما.

52-كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ
"Evet işte böyle. Onlardan önceki ümmetlere hiçbir peygamber gelmemiştir ki, ona "Sihirbaz" veya "deli" dememiş olsunlar."
"İşte böyle" ey rasulüm! Senin kavmin seni yalanlayıp sana şair, sihirbaz ve deli dedikleri gibi, senden önceki peygamberlerin kavimleri de peygamberlerini aynı şekilde itham etmişlerdir.
O halde sen de, kavminin seni yalanlamasından ve söylediklerinden dolayı ümitsizliğe kapılma.
-تفسير النسفى
{كذلك} الامر مثل ذلك وذلك اشارة الى تكذيبهم الرسول وتسميته ساحرا أو مجنونا ثم فسر ما اجمل بقوله
{ما أتى الذين من قبلهم} من قبل قومك
{من رسول إلا قالوا} هو
{ساحر أو مجنون} رموهم بالسحر أو الجنون لجهلهم

53-أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ
"Bunu birbirlerine vasiyet mi ettiler? Hayır, onlar azgın bir topluluktur."
Yani öncekiler ve sonrakiler bu sözü bir birlerine vasiyet mi ettiler ki; zamanlarının farklılığına rağmen onların tamamı ittifak hâlinde aynı şeyi söylediler.
"Hayır, onların cibilliyetleri gereği azgınlıkta ve küfürde ortak özellik sahibi olmaları bunu söyletmektedir.
Zaten ayetin başındaki "elif" (soru edatı), azarlamak ve yapılan işin hayret edilecek bir iş olduğunu ifade etmek (taaccub) içindir.
-تفسير البغوي
قال اللّه تعالى { أتواصوا به }، أي أوصى أولهم آخرهم وبعضهم بعضاً بالتكذيب وتواطؤا عليه؟ والألف فيه للتوبيخ، { بل هم قوم طاغون }، قال ابن عباس حملهم الطغيان فيما أعطيتهم ووسعت عليهم على تكذيبك،

54-فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ
"Ey Rasûlüm, sen onlardan yüzçevir. Artık sen kınanacak değilsin."
Bu da Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem)’e bir başka tesellidir. Çünkü onların iman etmeyişlerinden kendisini kusurlu kabul edip, inzar ve tebliğ işine daha fazla gayret göstermesi Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)’in üstün huylarındandı.
Bundan dolayı Yüce Allah (celle ve ala), Ey Rasulüm! Onların kibir ve inadlarından dolayı inkâr etmeleri senden kaynaklanan bir kusurdan ötürü değil.
Dolyısıyla üzülme, sen risâleti tebliğ ettikten ve tebliğ ve davet hususunda gayretini sarfettikten sonra, yüz çevirmende sana kınama yoktur. Yüz çevirip inad ettikleri için, esasen kınanacak olanlar onlardır.
-تفسير البغوي
{ فتول عنهم }، فأعرض عنهم، { فما أنت بملوم }، لا لوم عليك فقد أديت الرسالة وما قصرت فيما أمرت به. قال المفسرون لما نزلت هذه الآية حزن رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم واشتد ذلك على أصحابه، وظنوا أو الوحي قد انقطع، وأن العذاب قد حضر إذ أمر النبي صلى اللّه عليه وسلم أن يتولى عنهم،

55-وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ
"Sen öğüt ver. Şüphesiz öğüt, mü’minlere fayda verir."
Yüce Allah (celle ve ala) Resûlüllah (sallalahu aleyhi ve sellem)’in kâfirlerden yüzçevirmesini istedikten sonra, mü’minlere nasihatı bırakmamasını bilakis onlara kur’anla öğütte bulunmasını emretmektedir. Çünkü öğüt, onların basiretini artırır, imanlarını kuvvetlendirir ve amellerinde artışa sebep olur.
Bilinmelidir ki; söz ancak, kabiliyeti olanlara ve dinlemeye hazırlananlara fayda verir. Bundan dolayı Yüce Allah (celle ve ala);
{ان فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب او ألقى السمع وهو شهيد }
”Şüphesiz bunda aklı olan ve hazır bir vaziyette kulak veren için bir öğüt vardır" (Kaf- 37) Buyurmaktadır.
Bir başka incelik ise, Resûlüllah’ın ve onun izinde giden davetçilerin, bütün insanları aynı kefeye koymamaları gerektiğini öğretmektedir.
-تفسير الماتريدي
وقوله - عَزَّ وَجَلَّ -: (وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ)
جائز أن يكون الأمر بالتذكير للكل، ثم أخبر أن الذكرى تنفع المؤمنين، لا الكل.
وجائز: فذكر المؤمنين؛ فإن منفعة الذكرى لهم، ولمن أنصف، دون المكابرين المعاندين، واللّه أعلم

56-وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
"Cinleri ve insanları ancak bana ibâdet etsinler, diye yarattım."
Âyet umumi bir lafızla gelmiş olmakla birlikte anlamı özeldir. Âyetin manası da şudur: Ben cin ve insanlardan bahtiyar kimseleri ancak Bana kulluk etsinler, beni tanısınlar diye yarattım.
Dolayısıyla; âyet-i kerîme, aralarından îman eden kimseler hakkında kabul edilmelidir, yani mü’minlere özeldir.
İbn Abbas (radiyallahu anh)’ın kıraatı da bunu göstermektedir.
- ( وما خلقت الجن والإنس - من المؤمنين - إلا ليعبدون )
İbn-i Zeyd ise bu âyetin manasının "Ben, cinlerin ve insanların mü’minlerini ancak bana kulluk etsinler diye, kâfirlerini ise "Bana isyan etsinler diye yarttım." manasına geldiğini söylemiştir
Cehennem için yaratılmış olan kimselerin ise ibadet için yaratılmış kimselerden olmaları mümkün değildir.
"Yemin olsun ki biz cehennem için cin ve insanlardan çok kimseler yaratmışızdır."{...ولقد ذرأنا لجهنم كثيرا من الجن والإنس} (el-Araf,179) Ayeti buna delil getirilmektedir.
-تفسير الماوردى
{ وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِ وَالإِنسَ إلاَّ لَيَعْبُدُونِ } فيه خمسة تأويلات :
أحدها : إلا ليقروا بالعبودية طوعاً أو كرهاً ، قاله ابن عباس .
الثاني : إلا لآمرهم وأنهاهم ، قاله مجاهد .
الثالث : إلا لأجبلهم على الشقاء والسعادة ، قاله زيد بن أسلم .
الرابع : إلا ليعرفوني ، قاله الضحاك .
الخامس : إلا للعبادة ، وهو الظاهر ، وبه قال الربيع بن انس .

57-مَا أُرِيدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَن يُطْعِمُونِ
"Ben onlardan bir rızık istemiyorum ve onlardan beni yedirmelerini de istemiyorum."
Bu âyet, Allah’ın kulları ile münasebetinin, efendilerin köleleri ile olan münasebetlerinden ne kadar yüce olduğunun beyanıdır. Çünkü onlar kölelere, kendilerinin geçimlerini kazanmakta ve rızıklarını teminde yararlanmak için sahip olurlarken;
Yüce Allah (celle ve ala) kullarının rızıklarını ve yaşamaları için gerekli olan şeyleri kendi katından lütfetmektedir. Tâki onlar, yaratılışlarının sebebi olan Allah’a kullukla meşgul olsunlar.
"Beni yedirmelerini de istemiyorum." Neden beni yedirmeleri diyerek kendine isnat etti diye sorulacaksa?
Çünkü halk Allah’ın ailesidir, kim de bir kimsenin ailesini yedirirse onu yedirmiş gibi olur. Sahih hadiste Resûlüllah (sallallahu aleyhi ve sellem)’den şöyle dediği rivayet edilmiştir:
Aziz ve celil olan Allah kıyamet gününde: "Ey ademoğlu, senden beni yedirmeni istedim, beni yedirmedin," der.
-للزَّجَّاج
(مَا أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ
أي ما أريد أن يرزقوا أحَداً من عبادي ، وما أريد أن يطعموه
؛ لأني أنا الرزاقُ المطعِمُ.
-تفسير البغوي
{ ما أريد منهم من رزق }، أي أن يرزقوا أحداً من خلقي ولا أن يرزقوا أنفسهم،
{ وما أريد أن يطعمون }، أي أن يطعموا أحداً من خلقي، وإنما أسند الإطعام إلى نفسه،
لأن الخلق عيال اللّه ومن أطعم عيال أحد فقد أطعمه.
كما جاء في الحديث يقول اللّه تعالى (( استطعمتك فلم تطعمني ))، أي لم تطعم عبدي، ثم بين أن الرزاق هو لا غيره فقال
-تفسير الماوردى
{ مَآ أُرِيدُ مِنْهُمْ مَّنْ رِّزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَن يُطْعِمُونِ } فيه ثلاثة أوجه
أحدها : ما أريد أن يرزقوا عبادي ولا أن يطعموهم .
الثاني : ما أنفسهم ، قاله أبو الجوزاء .
الثالث : ما أريد منهم معونة ولا فضلاً .

58-إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ
"Şüphesiz ki rızık veren, mutlak kudret ve kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır."
Allahü teâlâ bu âyet-i kerime’de biz mü’minlere uyarıda bulunmakta ve buyurmaktadır ki: Rızka muhtaç olanlara Allah’tan başka rızık veren yoktur. Rızıkları veren, güç ve kuvvet sahibi olan ancak benim. Bu itibarla ben, kulları sadece bana ibadet etmeleri için yarattım. İtaat edenin mükafatını isyan edenin ise cezasını veririm.
Ben, cin ve insanları, kendilerine muhtaç olduğum için yaratmadım. Zira onları rızıklandıran benim. Ben, güç ve kuvvet sahibiyim.
İmam Gazali (rahimehullah), el-Esmâu’l-Hüsnâ Şerhinde şöyle demektedir:
Allah’ın isimlerinden olan ”rezzâk", rızıkları ve rızıklananları yaratan, rızkı onlara ulaştıran ve onlardan yararlanma sebeplerini yaratan demektir.
Rızık iki çeşittir:
1- Açık olan: Bunlar yiyecekler ve azıklardır. Bu dış görünüş olan bedenler içindir.
2- Gizli olan: Bunlar da marifet ve keşiflerdir. Bu da kalpler ve sırlar içindir. Bu rızık, daha şereflidir. Çünkü meyvesi ebedî hayatındır. Zahirî rızkın meyvesi ise, kısa bir süre için bedenin kuvvetidir. Yaratıkların her iki rızkını üstlenen ve insanlara ve cinlere ulaştıran Allahü teâlâ’dır. Rızkı dilediğine yayar, dilediğine daraltır.
-زاد المسير
فأما {هُوَ ٱلرَّزَّاقُ} فقرأ الضحاك، وابن محيصن: «الرازق» بوزن «العالم» قال الخطابي: هو المتكفل بالرزق القائم على كل نفس بما يقيمها من قوتها. و{ٱلْمَتِينُ} الشديد القوة الذي لا تنقطع قوته ولا يلحقه في أفعاله مشقة.
وقد روى قتيبة عن الكسائي أنه قرأ: «المتين» بكسر النون. وكذا قرأ أبو رزين، وقتادة، وأبو العالية، والأعمش.
قال الزجاج: {ذُو ٱلْقُوَّةِ ٱلْمَتِينُ} أي: ذو الاقتدار الشديد، ومن رفع «المتين» فهو صفة اللّه عز وجل، ومن خفضه جعله صفة للقوة، لأن تأنيث القوة كتأنيث الموعظة، فهو كقوله: {فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مّنْ رَّبّهِ} [البقرة: ٢٧٥].

59-فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِّثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ فَلَا يَسْتَعْجِلُونِ
"Şüphesiz ki zulmedenlerin geçmişteki benzerleri gibi azaptan payları vardır. Onu benden acele istemesinler."
"Şüphesiz zâlimler için azâp payı vardır.” Yani Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)’i yalanlayan için azaptan bir hisse vardır. "Arkadaşlarının azâp payı gibi” geçmiş ümmetlerden benzerlerinin payları gibi.
Zenub bahçe sulayanların kovalarla su bölüşmelerinden alınmıştır, çünkü zenub dolu büyük kova demektir. Veya lügatte ’pay’ demektir.
Öyleyse beni aceleye getirmesinler. Yani azâbın inişini acele istemesinler. Buda {متى هذا الوعد إن كنتم صادقين} "Eğer doğru iseniz bu tehdit ne zamandır.” (Yasin,48) kavlinin cevabıdır.
-تفسير البغوي
{ فإن للذين ظلموا }، كفروا من أهل مكة، { ذنوباً }، نصيباً من العذاب، { مثل ذنوب أصحابهم }، مثل نصيب أصحابهم الذين هلكوا من قوم نوح وعاد وثمود،
وأصل ((الذنوب)) في اللغة الدلو العظيمة المملوءة ماء، ثم استعمل في الحظ والنصيب، { فلا يستعجلون }، بالعذاب يعني أنهم أخروا إلى يوم القيامة.

60-فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ
"Vaadolundukları günün azabından vay o kafirlerin haline."
Allahü teâlâ bu âyetlerde, yaptıkları zulmün, derhal karşılığını görmek isteyen zalimleri uyarıyor. Onların da daha önceki zalimler gibi azaba uğratılacaklarını bildiriyor. Ve bu azabı acele istememelerini emrediyor. Zira o azap mutlaka gerçekleşecektir.
Ayrıca kâfirlerin. Allah’ın azabının geleceği günde perişan olacaklarını, kendilerinin cehennemliklerin kan ve irinlerinin aktığı veyl deresine atılacakların bildiriyor ki yaptıklarından vazgeçsinler.
ez-Zariyat Sûresi’nin tefsiri burada sona ermektedir.
Alemlerin Rabbine hamd; efendimiz Hazret-i Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)’e, onun bütün âline ve ashabına da salât-ü selâm olsun.