SENİRKENT’İN EKONOMİ TARİHİ İLE İLGİLİ BELGELER (1501-1845)

• 3 Eylül 2021 Cuma 11:36:09

Dr. İbrahim KARAER

Not: Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

Senirkent XVI. yüzyılın başında 10.000 akçelik bir tımar iken, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivindeki C.TZ 35-1748 numaralı dosyada bulunan 1808 tarihli iki belgeden XIX. yüzyıl başlarında 46.719 akçe gelire sahip zeamet olduğu görülmektedir. Söz konusu belgelerde berat yenilemesi söz konusu olduğuna göre, Senirkent’in tımardan zeamet statüsüne daha önceki bir tarihte geçtiği anlaşılmaktadır. Ancak Senirkent’in zeamet statüsüne hangi tarihte geçtiğine dair elimizde belge yok. Bu belgeler, XVI. yüzyılın başında orta büyüklükte bir köy olan Senirkent’in, yaklaşık üç asırda gelirini dört kat arttırdığını göstermektedir.

Osmanlı toprak sisteminde yıllık geliri 3.000 - 20.000 akçe arasında olan dirlikler “Tımar”, 20.000-100.000 akçe geliri olan dirlikler “Zeamet”, 100.000 akçeden fazla olan dirlikler ise “Has” olarak adlandırılmıştır. Zeametler, Divan-ı Hümayunda görev yapan bürokratlara, eyalet merkezlerinde oturan üst düzey yöneticilerden hazine ve tımar defterdarına, sancaklardaki alay beylerine, kale dizdarlarına, divan katiplerine ve savaşlarda büyük yararlılık gösterenlere tahsis edilirdi. Zeamet sahiplerine “Zaim” adı verilirdi. Zaimler, sefere 5.000 akçede silahlı bir askeri götürmekle mükellefti. Savaş dışında bulundukları bölgede Kadı’nın denetiminde asayişi sağlar, ayrıca vergi toplarlardı. Sefere katılmayan zaimlerin zeametleri geri alınır ve başkalarına verilirdi. Zeamet sahipleri ölünce boşalan tımarları oğullarına, yoksa kardeşlerine, bunlar da yoksa akrabasına verilir, yabancı bir kimseye verilmezdi.

1501 tarihli Defter-i Hakaniye göre Senirkent’te 108 hanede 148 kişi vergi vermekle mükellefti. Köyün senelik öşür vergisi yaklaşık 10.000 akçe tutuyordu. Hayvan, çift, bennak, mücerred ve badıhava vergileri ile birlikte bu miktar 12.536 akçe idi (Hikmet Turhan Dağlıoğlu, “Hicri Xuncu Asırda Hamidelinde Arazi, Hasılat, Nüfus ve Aşiretlerin Vaziyetleri İle Vergi Sistemleri (3)”. Ün Isparta Halkevi Mecmuası, 7 (82-83), İkinci Kanun – Şubat 1941, s. 1124).

1- Hınta (Buğday) 3.200 akçe
2- Şeir (Arpa) 855 akçe
3- Öşrü bağ 2.000 akçe
4- Öşrü bostan 240 akçe
5- Öşrü kovan 170 akçe
6- Öşrü afyon 250 akçe
7- Resmi çift 1.033 akçe
8- Resmi bennak 735 akçe
9- Resmi mücerred 162 akçe
10- Resmi ganem 591 akçe
11- Resmi badıhava 500 akçe
TOPLAM 12.536 akçe

XIX. yüzyılın başında 46.719 akçe gelire sahip bir zeamet olan Senirkent’in gelir kaynakları hakkında elimizde şimdilik bilgi mevcut değil (Belge 1 ve 2).

Senirkent’in gelir kaynakları hakkında en ayrıntılı bilgiyi H.1260 (M.1844-1845) tarihli Uluborlu Kazası Temettuat Defterinden öğreniyoruz. Bu tarihte Uluborlu kazası gelirler toplamı 2.198.984 guruştur. Dört mahalle 522 haneden oluşan Senirkent köyünün gelirleri toplamı ise 667.070 guruştur. Bir kasaba ve on köyden oluşan Uluborlu kazası gelirleri toplamının, yaklaşık üçte birlik kısmının Senirkent köyüne ait olduğu görülmektedir.

1845 yılında Senirkent’in gelir kaynaklarının dökümü şöyledir: Ticaret, dokumacılık ve sanattan elde edilen gelirler toplamı 399.155 guruştur Ticaret, sanat ve benzeri faaliyetlerden elde edilen gelirin genel ekonomi içindeki payı yüzde 59,9’dur. Tahıl üretiminden elde edilen gelir 175.129 guruş olup, yüzde 26,2’lik paya sahiptir. Bağcılıktan elde edilen gelir 55.386 guruş ile yüzde 8,3’lük paya sahiptir. 8.640 guruş gelir elde edilen afyon üretimi, 450 guruşluk bahçe ve bostan gelirleri dâhil tarımsal üretimin toplam değeri 239.605 guruş olup, yüzde 35,9’luk paya sahiptir. Vergiye tabi hayvanlardan elde edilen gelir 28.176 guruştur. Hayvan gelirlerinin Senirkent ekonomisindeki payı sadece yüzde 4,2’dir. Senirkent’te 1840’lı yıllarda ticaret, dokumacılık ve sanattan elde edilen gelir, tarım ve hayvancılıktan elde edilen gelirden daha fazladır. Bu durum, Senirkent’in köy ekonomisinden şehir ekonomisine geçtiğini göstermektedir. (İbrahim Karaer, Senirkent’in Sosyal ve Ekonomik Tarihi: H.1260 (M.1844/1845) Tarihli Uluborlu Kazası Temettuat Defterine Göre, Isparta: Senirkent Belediyesi, 2013, s.67)

Belge 1
Belge yer nu: C.TZ 35-1748-1
Belgenin üzerinde tarih yok. Ancak ikinci belgeye bakarak bu belgenin de 1808 tarihli olma ihtimalinin kuvvetli olduğunu söyleyebiliriz.
Aydın sancağında Birgi nahiyesinde Sek nam karye gayriden yirmi bir bin yüz kırk üç akçe zeamete mutasarrıf el-hac Mehmet Tahir ve Hamid ve Kütahya sancaklarında Uluborlu nahiyesinde Senirkent nam karye ve gayriden kırk altı bin yedi yüz on dokuz akçe zeamete mutasarrıf Ahmed Eşkincinin veçhiyle mutasarrıf ise dahi divan kalemi mürettebatının teksiri caiz olmak muktezayı şüruttan olmakla mukaddemlerde olduğu üzere mumaileyhanın zeametleri hümayun kalemi tertibatına idhaliyle müceddeden ibka ve şürutuyla beratları ita buyrulmak babında emr ü ferman hazreti menlehül emrindir.

Belge 2
Belge yer nu: C.TZ 35-1748-2
Tarihi 17 Zilkade 1222 (16 Ocak 1808)
Belge özeti: Aydın, Birgi nahiyesinde Senk; Hamid ve Kütahya sancakları Uluborlu nahiyesinde Senirkend nam karyelerde el-Hac Mehmed Tahir ve Ahmed’in mutasarrıf oldukları zeametlerin divan kalemi tertibine idhali ve beratlarının tecdidi.
Maruz-ı bendeleridir ki
Aydın sancağında Birgi nahiyesinde Sek nam karye ve gayriden yirmi bir bin yüz kırk üç akçe zeamete mutasarrıf el-hac Mehmet Tahir ve Hamid ve Kütahya sancaklarında Uluborlu nahiyesinde Senirkent nam ve gayriden kırk altı bin yedi yüz on dokuz akçe zeamete Ahmed Eşkincilik mutasarrıf ise dahi divan kalemi mürettebatının teksiri caiz olmak muktezayı şurutundan olmakla mukaddemlerde olduğu üzere mumaileyhanın zeametleri divan kalemi tertibatına ithaliyle mücededen ibka ve şürutuyla beratları ita buyrulmasını hala beylikçi Divan-ı Hümayun Mehmet İzzet Beg bendeleri ba-takrir inha eylemekle mucebince mumaileyhanın zeametleri kalem-i mezbur tertibatına idhal ve mücededen beratları ita buyrulmak babında ferman hazreti menlehülemrindir. 17 Zilkade 1222 (16 Ocak 1808)
Bende
Mustafa Refik
…
Re’isü’l-küttab