Öz:
Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezinde yer alan "Rızalık" (karşılıklı razı olma) kavramını, evrensel bir etik ilke olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, Rızalık yolunun; bireysel sorumluluk, özeleştiri, telafi (tazmin) ve toplumsal uyum mekanizmalarıyla nasıl "İnsan-ı Kâmil" (olgun insan) idealine ulaştırdığını analiz eder. Ardından, bu etik sistemin, kadim Antik Mısır dininin "Ma'at" (evrensel düzen, denge, adalet ve hakikat) kavramıyla olan çarpıcı paralellikleri ve farklılıkları karşılaştırmalı bir yöntemle ortaya konulacaktır. Her iki sistemin de insanı, evrensel bir düzen içinde etik bir varlık olarak konumlandırması, evrensel bir ahlak felsefesinin izlerini taşıdığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Rızalık, Ma'at, Alevilik-Bektaşilik, Antik Mısır Dini, Karşılaştırmalı Din Etiği, İnsan-ı Kâmil, Evrensel Etik.

Giriş
Farklı kültür ve inanç sistemleri, insanın evrendeki yerini, toplumla ve tanrı(lar)la ilişkisini tanımlayan etik kodlar geliştirmiştir. Anadolu merkezli Alevi-Bektaşi geleneğinin "Rızalık" kavramı ile Nil vadisi merkezli Antik Mısır dininin "Ma'at" anlayışı, coğrafya ve tarih olarak birbirinden uzak olsa da, insan olmanın özüne dair benzer ilkeleri vurgular. Bu makale, bu iki kadim sistemi, evrensel bir etik perspektiften okumayı deneyecektir.

1. Bölüm: Rızalık Kavramının Etik Anatomisi

Alevi-Bektaşi öğretisinde Rızalık, statik bir durum değil, dinamik bir süreç ve bir olma halidir (mertebe). Bu süreç şu aşamalardan oluşur:

Temel Ahlaki Disiplin (Üçler Kuralı): "Eline, beline, diline sahip ol" ilkesi, bireyin kendisine ve topluma zarar vermesini engelleyen negatif bir etik çerçeve sunar. Bu, Rızalık yolunun başlangıç zeminidir.

Radikal Sorumluluk ve Özeleştiri: "Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?" sorusu, suçu ve sorumluluğu dışsallaştırmayı reddeder. "Arif olan özünü yoklar" düsturu, sürekli bir iç muhasebeyi zorunlu kılar.

Telafi ve Tazmin Eylemi: Rızalığı diğer sistemlerden ayıran en kritik aşama budur. Pasif bir "özür dileme" değil, aktif bir "telafi etme" (döktüğünü doldurma, yıktığını yapma) ve maddi-manevi tazminat ödeme eylemidir. Metindeki "tavuk" metaforu, bu ilkenin somutlaştırılmasıdır.

Nihai Hedef: Rıza Halini Almak: Tazminattan sonra mağdurun gönlünü alarak onun rızasını kazanmak, ilişkiyi onarmak ve toplumsal dengeyi (Rızalık) yeniden tesis etmektir. Bu hale erişen birey, "İnsan-ı Kâmil" mertebesine adım atmış sayılır.

2. Bölüm: Antik Mısır'da Evrensel Düzen: Ma'at Kavramı

Antik Mısır dininde evrenin, tanrıların ve toplumun işleyişi Ma'at kavramı etrafında şekillenir. Ma'at; hakikat, adalet, düzen, denge ve ahlaki doğruluk demektir. Firavun, tanrıların yeryüzündeki temsilcisi olarak başşehir Ma'at'ı tesis etmekle yükümlüdür.

Bireyin Sorumluluğu: Kalbin Tartılması: Antik Mısır'da ölen kişinin ruhu (Ba), öbür dünyada bir yargılanma sürecinden geçer. Kişinin kalbi, Ma'at'ın tüyü (Ma'at'ın tüyü) karşısında bir terazide tartılır. Kalp tüyden ağır gelirse (yalan, hırsızlık, adaletsizlik, cinayet gibi günahlarla doluysa), kişi Ammut (Ölümyutan) canavarı tarafından yutulur ve yok edilir. Tartıda denge sağlanırsa, kişi Osiris ile birlikte ölümsüz yaşama kavuşur.

Negatif İtiraf Metinleri: Ölüler Kitabı'nda yer alan ve ölen kişinin "Ben şunu yapmadım" şeklinde saydığı 42 günah, Ma'at etiğinin negatif kurallarını oluşturur. Örneğin: "İnsanlara zulmetmedim", "Yalan söylemedim", "Başkasının malını çalmadım", "Ölçüde hile yapmadım". Bu kurallar, Alevi-Bektaşi metnindeki "eline, beline, diline sahip ol" ve "yanlış söz söyleme..." gibi yasaklarla birebir örtüşmektedir.

3. Bölüm: Karşılaştırmalı Analiz: Rızalık ve Ma'at

Özellik Alevi-Bektaşi Rızalık Anlayışı Antik Mısır Ma'at Anlayışı
Temel Kavram Rızalık (Karşılıklı Rıza, Denge) Ma'at (Kozmik Düzen, Denge, Adalet)
Etik Yapı Proaktif ve Telafici: Yapılan hatayı düzeltmek ve rıza almak esastır. Negatif ve Koruyucu: Günah işlemekten kaçınmak ve düzeni bozmamak esastır.
Sorumluluk Bu Dünyada ve Toplumsal: Hemen şimdi, insanlar arasında sorumluluk almak. Öte Dünyada ve İlahi: Nihai yargılama ölümden sonra tanrılar huzurunda.
Yaptırım Toplumsal Dışlanma / Manevi Mertebe Kaybı: Rızalık alamayan, toplumda ve manen "eksik" insandır. İlahi Ceza / Yok Olma: Kalbi tartıda ağır gelen kişi yok edilir.
İnsan Modeli İnsan-ı Kâmil (Olgun İnsan): Rızalık yolunda ilerleyerek ulaşılır. Ma'at'ın Sadık Kulu: Ölüler Kitabı'ndaki negatif itirafları söyleyebilen, dengede kalan kişi.
Tanrı Tasavvuru Vahdet-i Vücut (Varlığın Birliği): "Allah'ı insan yarattı bakışı" ile antroposantrik bir eleştiri. Antropomorfik Çoktanrıcılık: Tanrılar insan ve hayvan formlarıyla tasvir edilir.
4. Bölüm: Ortak Payda: Evrensel Bir Etik Kodun İzleri

Her iki sistem de, insanı evrensel bir düzenin parçası olarak görür ve ondan bu düzene uygun, etik bir yaşam sürmesini bekler. Temel evrensel ilkeler şunlardır:

Dürüstlük ve Adalet: Yalan söylememe, haksızlık etmeme.

Başkasının Hakkına Saygı: Çalmama, zarar vermeme.

Sorumluluk: Eylemlerinin sonuçlarını üstlenme.

Dengeyi Gözetme: Bireysel eylemlerin toplumsal ve kozmik dengeyi bozmaması.

Fark, bu ilkelerin nasıl uygulandığı ve yaptırım mekanizmalarındadır. Rızalık, dünyevi ve toplumsal ilişkileri onarmaya odaklanırken; Ma'at, ilahi yargı ve kozmik dengenin korunmasına odaklanır. Ancak her ikisinin de nihai hedefi, "dengeli" ve "uyumlu" bir varoluş halidir.

Sonuç

Alevi-Bektaşi öğretisindeki "Rızalık" kavramı ile Antik Mısır dinindeki "Ma'at" anlayışı, insanlığın farklı coğrafya ve zamanlarında ortaya çıkmış olsa da, insan olmanın evrensel etik özünü yakalamışlardır. Her iki sistem de, bireyin yalnızca kendisine değil, topluma ve hatta tüm evrene karşı sorumlu olduğu fikrini merkeze alır. Rızalık'ın aktif telafi mekanizması, onu sadece günah çıkarmaktan öte, pratik ve dönüştürücü bir etik sistem haline getirir. Bu çalışma, farklı din ve kültürlerin etik kodlarının karşılaştırmalı analizinin, insanlığın ortak ahlaki arayışını anlamak için ne kadar değerli olduğunu göstermektedir. Rızalık ve Ma'at, insana şu evrensel mesajı verir: "Evren bir denge içindedir. Sen de bu dengenin bir parçasısın. Eylemlerinle bu dengeyi bozma, koru ve bozduysan derhal onar."

Kaynakça (Örnek)

Alevi-Bektaşi Kaynakları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu veya İmam Cafer Buyruğu).

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Antik Mısır Dini Kaynakları:

Hornung, Erik. Mısır Tanrıları'nın Esrarı. (Çev. Hilal Uğurluk). Kabalcı Yayınevi.

Ölüler Kitabı. (Çev. E. A. Wallis Budge, çeşitli dillere ve Türkçe'ye çevirileri mevcuttur).

Assmann, Jan. Ma'at: Gerechtigkeit und Unsterblichkeit im Alten Ägypten. C.H.Beck.

Karşılaştırmalı Din / Etik:

Armstrong, Karen. Tanrı'nın Tarihi. (Çev. Kıvanç Tanrıyar). Ayraç Yayınevi.

Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. (Çev. Ali Berktay). Kabalcı Yayınevi.