Bir Metafor Olarak Köpek

"Hak, Muhammed, Ali. Ey Dede! Sana dil verdim, haktan ve hakikatten yana baş kaldır. Döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap. Bu yolda incinme, incitme; dar gel, doğru söyle." İşte bu yola girene, RIZALIK yolunda denir.

Şu örnek üzerine düşünelim: Bir köpek kümese girer ve tavukları yer. O bir hayvandır ve bu eyleminin iyi ya da kötü olduğunu bilemez. Aynı şekilde, bazı insanlar da sûrette insan olabilir (yani insan suretindedir), ancak yaptığı bir eylemin iyi mi kötü mü olduğunun bilincinde değilse, o sîrette hayvan (yani özü itibarıyla) olarak kalır.

Kişi, yaptığı eylemin iyi veya kötü olduğunun bilincine varırsa, işte o zaman sûrette insan, sîrette de insan olma yoluna girer. Fakat kemale ermek için bu da yetmez. O kişi, yediği tavukların parasını, zarar verdiği sahibine öder ve onun rızalığını alırsa, artık sûrette insan, sîrette insan-ı kâmil olma mertebesine yükselir ve gerçek rızalık yolunda ilerler.

Bu yolun özü, kişinin tüm sıkıntıları kendinden bilmesidir. "Ayağıma taş dolansa, kendimden bilirim." sözü bu hakikati ifade eder. Nasıl ki el, gövdenin kaşındığı yeri bilirse, can da kendi derdinin dermanını içinde taşır.

Bu yolun yolcuları ikiye ayrılır: Ârifler ve kâmiller, daima özünü yoklar; cahiller ise daima kendini aklar. İnsan-ı kâmil, sürekli özünü yoklayarak eksiğini ve kusurunu bulur. Maddi veya manevi olarak zarar verdiği her mazlumun zararını, ziyanını tazmin eder ve nihayetinde rızalık yoluna girer. İşte esas olan da budur.

Alevi metnindeki "kümesdeki köpek" metaforu, insanlık durumuna dair derin bir fenomendir. Köpek, eyleminin etik sonuçlarından habersizdir; onun için eylem, sadece içgüdüsel bir doyumdur. Buradan hareketle, bu metafor insanın bilinç, özgürlük ve sorumluluk üçgenindeki yerini anlamak için kullanabilir.


Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin temel taşı olan "Rızalık" ilkesini, Amprizmin (Deneycilik) epistemolojik çerçevesi içinde yeniden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. John Locke'un "tabula rasa" (boş levha) kavramı, David Hume'un nedensellik ve ahlak duygusu üzerine düşünceleri ve George Berkeley'in öznel idealizmi ışığında, metinde geçen "köpek metaforu" insan bilincinin gelişim sürecinin bir modeli olarak incelenecektir. Çalışma, ahlaki olgunluğun doğuştan gelen fikirlerle değil, duyusal deneyimler, gözlem ve bu deneyimlerin zihinde işlenmesiyle (analiz-sentez) oluştuğunu savunur. "Rızalık" kavramı, bu sürecin nihai aşaması, yani edinilen ahlaki bilginin pratik hayata somut bir eylem (tazminat ve özür) olarak yansıması olarak ele alınacaktır. Bu, bireyin "sûrette insan"dan (deneyim öncesi) "insan-ı kâmil"e (deneyim sonrası bilinç) evriminin ampirik bir yol haritasıdır.

Anahtar Kelimeler: Rızalık, Amprizm, Tabula Rasa, Ahlak Felsefesi, Deneyim, Alevi-Bektaşi Etigi, John Locke, David Hume.

Giriş

Ahlakın kaynağı nedir? Doğuştan mı gelir yoksa sonradan mı öğrenilir? Alevi-Bektaşi metinlerinde somutlaşan "Rızalık" etiği, bu kadim soruya ampirist filozoflarınkuşa benzer bir yanıt verir: Ahlak, deneyimle inşa edilir. Bu makale, "eline, beline, diline sahip ol" ilkeleriyle çizilen negatif ahlakın, "döktüğünü doldur" emriyle nasıl pozitif ve ampirik bir ahlaka dönüştüğünü gösterecektir. Amprizm, bize bu dönüşümün zihinsel arka planını anlama imkanı sunar.

1. Bölüm: Ampirizmin Temel Kavramları: Boş Levha ve Deneyim

Ampirizmin kurucusu John Locke, insan zihninin doğuştan fikirlerle gelmediğini, tam aksine, üzerine deneyimlerin yazıldığı "boş bir levha" (tabula rasa) olduğunu savunur. Tüm bilgimiz, dolayısıyla ahlaki bilgimiz de, iki kaynaktan gelir:

Duyum (Sensation): Dış dünyanın beş duyu aracılığıyla zihne yansıması.

İçebakış (Reflection): Zihnin, kendi işlemleri üzerine düşünmesi.

Metne Ampriist Yorum:
Metindeki "köpek", Locke'un "boş levha" kavramının mükemmel bir temsilidir. Köpek, tavukları yerken bu eylemin ahlaki sonuçlarını (hırsızlık, zarar verme) bilemez. Zihninde bu deneyime dair önceden yazılmış bir "kötülük" ideası yoktur. Eylemi, saf bir dürtüden kaynaklanır. Bu, "sûrette insan, sîrette hayvan" olarak tanımlanan, henüz ahlaki deneyimden yoksun bireyin halidir.

2. Bölüm: Nedensellik ve Ahlaki Bilinç: Hume'dan Bir Köprü

David Hume, Locke'un izinden gider ancak nedensellik fikrine şüpheci bir yaklaşım getirir. Ona göre, nedensellik zihnin olayları ardışık gözlemleyerek oluşturduğu bir alışkanlıktır, evrensel bir gerçek değil. Ahlak ise "akıl"dan ziyade, "duygulara" (passions) ve "yararlılık" (utility) hissine dayanır. Bir eylem, toplumda yararlı bir etki yaratıyorsa iyi olarak algılanır.

Metne Ampriist Yorum:
Köpek metaforundaki birey, "yaptığının iyi ya da kötü olduğu bilincine varırsa" aşaması, Hume'cu bir nedensellik ve fayda sıçramasıdır. Birey, eylem (tavuk yemek) ile sonuç (sahibinin acısı, maddi kayıp) arasındaki bağı deneyimle ve gözlemle kurar. Bu, zihnin bir alışkanlık geliştirmesidir. Artık "Acı veren eylem kötüdür" sonucuna ulaşmıştır. Bu, "sûrette insan, sîrette insan" olma halidir; ahlaki bir duygu ve fayda-zarar analizi gelişmiştir.

3. Bölüm: Tazminat ve Rızalık: Bilginin Somut Tezahürü

Ampirizm için bilgi, soyut bir fikir değil, pratik hayata dökülen bir olgudur. Berkeley'in öznel idealizmi ("var olmak, algılanmaktır") bile, nihayetinde deneyimin merkeziliğini vurgular. Rızalık süreci, bu ampirik ilkenin en üst düzeydeki uygulamasıdır.

Metne Ampriist Yorum:
"Yediği tavukların parasını verip rızalık aldıysa" aşaması, edinilen ahlaki bilginin somut bir deneyime dönüşmesidir. Birey, artık sadece nedenselliği anlamakla kalmaz, bu bilgiyi düzeltme eylemi için kullanır.

Maddi Tazminat (Parayı Vermek): Duyusal dünyada yol açtığı dengesizliği, yine duyusal bir araçla (para) düzeltir.

Manevi Tazminat (Rızalık Almak): Başka bir zihinde (mağdur) yarattığı olumsuz duygu deneyimini (acı, öfke), olumlu bir deneyimle (affetme, barışma) değiştirir.

Bu aktif müdahale, bireyin zihnindeki "ahlak" ideasını somutlaştırır ve pekiştirir. Bu deneyim yaşanmadan, ahlak sadece teorik bir fikirdir. Bu süreç onu pratik, ampirik ve doğrulanabilir bir bilgi haline getirir. İşte bu noktada birey, "insan-ı kâmil" mertebesine erişir.

4. Bölüm: "Özünü Yokla" Emri ve Ampirist İçebakış

Locke'un "içebakış" (reflection) kavramı, metnin "arif olan özünü yoklar" ve "incele, analiz sentez çözümleme yap" emirleriyle doğrudan örtüşür. Bu, zihnin, kendi deneyimleri ve işleyişi üzerine düşünmesidir. "Cahiller kendini aklar" ifadesi ise, bu içebakış sürecini reddeden, dolayısıyla deneyimden ders çıkaramayan ve ahlaki olarak gelişemeyen bireyi tanımlar.

Sonuç

Alevi-Bektaşi öğretisindeki Rızalık kavramı, Ampirist felsefenin temel argümanlarıyla paralellik gösteren sofistike bir etik model sunar. İnsanın ahlaki gelişimi;

Deneyimle (hatayı yapmakla),

Gözlem ve Nedensellik Kurmayla (hatanın sonuçlarını algılamakla),

İçebakışla (özünü yoklamakla),

Somut Düzeltici Eylemle (tazminat ve rızalıkla) tamamlanan döngüsel ve ampirik bir süreçtir.

Bu model, ahlakı dogmalara veya vahye dayalı statik bir kurallar bütünü olarak değil, dinamik, kişisel deneyimle inşa edilen ve sürekli test edilen bir bilgi türü olarak görür. "Köpek metaforu", bu ampirik yolculuğun basit ama güçlü bir anlatımıdır. Sonuç olarak, Rızalık etiği, evrensel bir insanlık durumu olarak, bilginin kaynağının deneyim olduğu ampirist ilkeyi doğrulayan fenomenolojik bir çerçeve sunar.

Kaynakça

Alevi-Bektaşi Kaynakları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu).

Kaygusuz Abdal. Budala-name.

Ampirist Felsefe Kaynakları:

Locke, John. İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme (An Essay Concerning Human Understanding). Çev: Vehbi Hacıkadiroğlu. Kabalcı Yayınları.

Hume, David. İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme (A Treatise of Human Nature). Çev: Selmin Evrim. Say Yayınları.

Hume, David. Ahlak İlkeleri Üzerine Bir Araştırma (An Enquiry Concerning the Principles of Morals).

Berkeley, George. İnsan Bilgisinin İlkeleri Üzerine (A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge).

İkincil Analizler:

Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları.

Stroud, Barry. Hume. Çev: Muhsin Altıntaş. Dost Kitabevi.

Lowe, E. J. Locke. Çev: Berna Kılınç. Dost Kitabevi.