Bu son bölüm, kitabın ilk bölümünden itibaren örülen tüm ana tezleri, Tevhid ilkesinin hayatın üç temel sorusuna verdiği cevaplar etrafında toparlamaktadır: Varlık (Ontoloji), Bilgi (Epistemoloji) ve Değer (Aksiyoloji).
28.1. Varlık Anlayışı (Ontoloji): Allah ve Kâinat
Kur'an'daki İslam, Varlık (Evrenin ve hayatın temel yapısı) sorununa tek bir cevapla yaklaşır: Mutlak Varlık (Vacibü'l-Vücûd) Allah'tır; diğer her şey O'nun yarattığı ve O'na bağlı olan mümkün varlıklardır.
Tevhidin Varlık Düzeyi: Evrende ikilik (düalizm) yoktur. Yaratıcı ve yaratılan arasında kesin bir ayrım vardır. Allah, her şeyin Kaynağı (Halık) ve Devam Ettiricisi (Kayyûm)'dur. Bu, evrendeki her varlığın amaçlı ve anlamlı olduğu felsefesini doğurur.
Kâinatın Okunması: Kâinat, rastgele bir yığın değil, Allah'ın gücünü, ilmini ve sanatını gösteren Ayetler (Deliller) Kitabı'dır (Bölüm 7). Varlığı doğru anlamak, bu ayetleri tefekkür (derin düşünce) yoluyla okumaktan geçer.
İnsan Varlığı: İnsan, özgür iradeye (Bölüm 27) sahip, ilahi bir emanet (Ruh) taşıyan ve yeryüzünün sorumlu halifesi olarak, tüm varlıklar zincirinde özel bir konuma sahiptir.
28.2. Bilgi Anlayışı (Epistemoloji): Vahiy ve Akıl Dengesi
Bilgi sorunu (Doğru bilgiye nasıl ulaşılır?) Kur'an'daki İslam'ın metodolojisinin temelini oluşturur. Kur'an, doğru bilginin iki ana kaynağını sunar: Vahiy ve Akıl.
Vahiy (Nakil): Gayb (bilinemez) konuları, Tevhidin temel ilkelerini ve Ahiret bilgisini sağlayan mutlak ve yanılmaz kaynaktır. Vahiy, aklın sınırlarını aşan, ancak aklın reddetmediği bilgidir.
Akıl (Tefekkür): Kâinatı, tarihi ve toplumu inceleyerek vahyin ilkelerini anlama, yorumlama ve uygulama yeteneğidir. Kur'an, aklı kullanmayı şart koşar (Bölüm 7).
Turhal'ın Dengesi: Gerçek bilgi, Vahyi akıl süzgecinden geçirmeden kabul eden nakilci dogmatizmi (Bölüm 8) ve aklı, vahiyden bağımsız, mutlak bir otorite olarak gören aşırı rasyonalizmi reddeder. Sağlam bir İslami bilgi, bu iki kaynağın uyumu ile mümkündür. Bilgideki tüm ayrılıklar (mezhepler, hurafeler), bu dengenin bozulmasından doğar.
28.3. Değer Anlayışı (Aksiyoloji): Adalet ve Merhamet
Değer sorunu (Ne iyidir, ne kötüdür?) Kur'an'daki İslam'ın etik ve hukuk sistemini (Şeriatın Makasıdını) belirler. İyiliğin ve kötülüğün ölçüsü, keyfi insan tercihleri değil, Allah'ın Adalet ve Merhamet ilkeleridir (Bölüm 4).
Adalet (Kıst): En yüce değerdir. Hukukun, ekonominin ve siyasetin (Bölüm 9, 20, 25) temelini oluşturur. Adalet, hak sahibine hakkını, hiç kimseye haksızlık etmeden vermeyi gerektirir.
Merhamet (Rahmet): Kur'an'ın ruhudur ve Adaleti insanileştirir. İnsanın, diğer canlılara, doğaya (Bölüm 12) ve hatta suçluya (Bölüm 26) karşı şefkat ve bağışlayıcılıkla yaklaşmasıdır.
Ahlakın Üstünlüğü: Değer sistemi, şekilci ibadetlerden (Ritüeller) önce ahlaki erdemlere (Takva, İhsan) öncelik verir. En değerli eylem, en çok ahlaki fayda ve güzellik (cemâl) içeren eylemdir (Bölüm 22).
28.4. Kitabın Nihai Çağrısı: Kur'an'a Dönüş
Hüseyin Turhal, bu eseri, Müslümanların asırlar süren uykusundan uyanıp kendi kaynaklarına dönmesi için bir çağrı olarak kaleme almıştır. Kitabın nihai mesajı ve özeti şudur:
Sadeleşme: İslam'ı, mezheplerin, tarikatların ve rivayetlerin yoğun katmanlarından arındırıp, Kur'an'ın saf ve anlaşılır (Mübîn) mesajına döndürmek.
Dinamizm: Dini, değişime, yeniliğe ve zamana kapalı statik bir geçmiş taklidi olmaktan çıkarıp, İctihad yoluyla her çağın sorunlarına çözüm üreten dinamik bir rehber haline getirmek.
Bütünleşme: Hayatı, din ve dünya olarak ayırmadan, siyasetten sanata, aileden ekonomiye kadar tüm alanlarda Kur'an'ın Adalet, İlim ve Ahlak ilkeleriyle yönetmek.
Tevhidin Felsefesi, bu üç alanda (Varlık, Bilgi, Değer) net bir duruş sergileyen ve insanın hayatına anlam, düzen ve sorumluluk getiren bir dünya görüşüdür. Kur'an'daki İslam'a dönüş, krizi aşmanın ve geleceğin medeniyetini inşa etmenin tek yoludur.
Final Söz: "Şüphesiz Rabbinizden size bir nur (Kur’an) ve apaçık bir kitap gelmiştir." (Maide, 5:15)