SENİRKENT HALKEVİ (1939-1951)

• 9 Şubat 2021 Salı 22:40:19

Dr. İbrahim KARAER

Not: Kaynak göstermeden alıntı yapılamaz

1931 yılında kapatılan Türk Ocakları yerine, Cumhuriyet Halk Par¬tisi’nin kültür kuruluşu olarak 19 Şubat 1932 tarihinde Halkevleri kuruldu. Halkevleri, bağımsız tüzelkişiliğe sahip değildi. Halkevlerinin seçim işlerine parti düzen veriyor, bütçe ve faaliyetlerini parti denetliyordu. Halkevleri, tek partili yönetim sisteminin bir kültür kuruluşu idi. 1950 yılında Halkevlerinin sayısı 478’e, Halkodalarının sayısı 4.322’ye ulaşmıştı. Halkevlerinin statüsü, çok partili sisteme geçildikten sonra çok sık tartışılır oldu. Demokrat Partililer, devlet imkanlarından yararlanan Halkevlerinden bütün partilerin istifade etmeleri gerektiğini söylüyorlardı. CHP ve Halkevi mensupları bu görüşün yanlış olduğunu, “CHP tarafından kurulan Halkevlerinin bir kültür kuruluşu olarak bütün halka açık olmasına rağmen, diğer parti faaliyetlerine kapalı olmasının normal olduğunu” savunuyorlardı (Turan, Nisan-Haziran 1946: 1982-1983). Halkevlerine güç veren bazı bürokrat, öğretmen ve bilim adamları yeni partinin saflarında yer almaya başlamışlardı. Bu da Halkevlerinin kan kaybetmesine sebep oldu. CHP tarafından 1948 yılında başlatılan “Halkevlerini yeniden yapılandırma girişimleri” başarısızlıkla sonuçlandı. CHP’nin 29 Haziran 1950 tarihinde başlayan 8. Kurultayının Ankara Halkevi Salonunda toplanması tartışmaları alevlendirdi. Halkevleri 11 Ağustos 1951 tarih ve 5830 sayılı kanunla kapatılarak mallarına el konuldu. Böylece yirmi yılın emeği, siyasi çekişmenin kurbanı olmuş oldu.

Halkevleri, cumhuriyet yönetiminin ve inkılapların benimsenmesinde; yerel dil, tarih ve folklorun araştırılıp tanıtılmasında; gençlerin kültür, sanat ve spor alanlarında gelişmelerinde çok büyük roller üstlendi.

Senirkent Halkevi, bundan tam 82 yıl önce 1939 yılı Şubat ayında, Türk Ocağından CHP’ye devreden binada açılmıştı. Bu bina, 1925-1931 yılları arasında Türk Ocağı, 1939-1951 yılları arasında Halkevi, daha sonraki yıllarda İlçe Halk Kütüphanesi olarak kullanılmış; 1980’den sonra yıkılarak, yerine bugünkü İlçe Emniyet Müdürlüğü binası yapılmıştır. Isparta Halkevi (1933), Yalvaç Halkevi (1936), Şarkikaraağaç Halkevi (1938), Atabey, Eğirdir, Gönen, Keçiborlu, Senirkent, Sücüllü, Sütçüler ve Uluborlu Halkevleri 1939 yılında açılmıştır (Isparta İlinde, Ocak-Mart 1947: 2084)

1940 yılında Halkevi açılması için yeterli imkanlara sahip olmayan köylerde, Halkodası açılması kararlaştırılmış ve aynı yıl içinde Türkiye çapında 141 Halkodası açılmıştır. 1945 yılında Isparta ilinde 11 Halkevi ve 53 Halkodası faaliyet göstermekte idi. Bu Halkodalarından üçü Senirkent nahiyesine bağlı Büyükkabaca, İlegüp ve Yassıviran köylerinde bulunuyordu (İlimiz Halkevleri, Şubat-Mart 1945: 850-1852). Isparta ilinde faaliyet gösteren Halkodası sayısı 1945 yılı başında 53 iken, 1947 yılı başında 59’a yükselmiştir. Bu iki yıllık sürede Isparta merkez ilçesine bağlı Büyükhacılar, Geyran; Uluborlu ilçesine bağlı İleydağı, Senirkent nahiyesine bağlı Gençali ve Güreme; Yalvaç ilçesine bağlı Körküler köylerinde yeni Halkodaları açılmıştır (Isparta İlinde, Ocak-Mart 1947: 2084). 1947 yılında Senirkent nahiyesine Büyükkabaca, Garip, Gençali, Güreme (Ortayazı), Uluğbey ve Yassıören olmak üzere toplam 6 köy bağlı idi. Senirkent nahiyesine bağlı altı köyden beşinde (Garip Köyü hariç) Halkodası açılmıştı. Bu çok dikkat çekici bir rakamdır ve Türkiye’de bir rekor olduğunu düşünüyoruz. Bu durum, Senirkent nahiyesi ve bağlı köyler halkının cemiyetçiliğe verdiği önemi göstermektedir. 1948 yılına gelindiğinde Isparta genelinde Halkodalarının sayısı 64’e ulaşmıştır (CHP XVI. 1948: .25).

Bu yazıda, Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivinde bulunan belgeler ile basında çıkan yazı ve haberlerin ışığında Senirkent Halkevi ve faaliyetlerini değerlendireceğiz. Ankara Halkevi tarafından yayımlanan “Ülkü” dergisinde Senirkent Halkevi ile ilgili sadece bir haber çıkmıştır. Isparta Halkevi tarafından 1933-1949 yıllarında aylık olarak yayımlanan “Ün” dergisinde, ilçe ve kasabalardaki halkevleri ve halkodaları faaliyetleri ile ilgili çok sınırlı sayıda haber çıkmış ise de, Senirkent Halkevi hakkında herhangi bir yazı ve haber yayımlanmamıştır.

Senirkent Halkevi ile ilgili elimizdeki ilk belge 1939 yılına aittir. 25 Temmuz 1939 tarihinde Senirkent Halkevi Başkanlığından Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğine yazılan yazıda; Senirkent nahiyesinde 7.212 nüfusun yaşadığı, Türk Ocağından intikal eden binanın yetersiz olduğu, şehir imar planında yeri belirlenen yeni Halkevi binasının yapımı için ne kadar yardım yapılabileceği sorulmuştur (CA 490.01-1718-986-1)

Senirkent Halkevi Başkanı İsmail Arslan, 18 Haziran 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine yazdığı yazıda; Halkevi salonunda günün belirli saatlerinde halkı toplayarak paraşüt hakkında bilgilendirdiklerini ve neticenin mutlak surette memnuniyet verici olduğunu bildirmiştir (CA 490.01.1010-897-3 s.19)

7 Ağustos 1940 tarihli Senirkent Halkevi Başkanı İsmail Arslan imzalı CHP Genel Sekreterliğine yazılan yazıda; bina ve radyo ihtiyacının giderilmesi hususunda yardım talep edilmiş, CHP Genel Sekreterliğinden Isparta CHP İl Başkanlığına yazılan 26.08.1940 tarihli yazıda; Senir¬kent’in bina ihtiyacının bütçe vaziyeti ve demir buhranından dolayı bu yıl karşılanamayacağı, durumun mahalline bildirilmesi istenmiştir (490.01-1718-986-1).

CHP Burdur Bölgesi Müfettişi Edirne Milletvekili O. Şahinbaş tarafından hazırlanan 12.08.1940 tarih ve 125 sayılı teftiş raporunda Senirkent Halkevinden övgüyle söz edilerek; “Bu defa gerek parti ve gerekse Halkevi işlerini çok değişmiş buldum. Halkevi riyasetine geçen genç 470 aza kaydetmiş ve şubeleri çalıştırmaya başlamıştır. 750 liralık bir bütçe yapmış, belediyeden aldığı para ile işi yürütmeye başlamıştır. Bazı ufak noksanları ikmal edilecek olursa bu havalinin en iyi halkevleri sırasına girmiş olacaktır. Parti bakımından çalışması da müspettir ve kuvvetlidir” denilmiştir (CA 490-1-0-0-998-857-1 s.36).

1941 yılında Senirkent Halkevinde Nahiye Müdürü Bekir ve Halkevi Başkanı İsmail Arslan “Dünya Ahvali Umumiyesi” konulu konferans vermişlerdir. Öğretmen Hakkı Hekkimoğlu Uluğbey köyünde, Öğretmen Tevfik Kalay Büyükkabaca köyünde, Öğretmen Mustafa Uysan Yassıviran köyünde, Öğretmen Mehmet Turan İleydağı köyünde aynı konuda konferans vermişlerdir (CA 490-1-0-0-1010-897-3).

Senirkent Halkevine, gayretli çalışmalarından dolayı 21 Mayıs 1941 tarihinde teşekkür belgesi gönderilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Erzurum Milletvekili Dr. A. F. Tuzer imzalı Senirkent Halkevi Başkanlığına yazılan yazıda; “Halkevi ve parti işlerindeki verimli çalışmalarınızı sevinçle ve takdirle haber alıyor ve bunları yakın büyük verimler için hayırlı bir başlangıç telakki ediyorum. Başarılar dilerim, gözlerinizden öperim” denilmiştir (CA 490-1-0-0-998-857-1 s.20).

CHP Isparta Bölgesi Müfettişi O. Şahinbaş tarafından hazırlanan 14 Ağustos 1942 tarihli teftiş raporunda, Senirkent Halkevinde mevcut sekiz şubenin hiçbir faaliyet göstermediği, İsmail Arslan’ın Halkevi başkanlığına seçilmesinden sonra, faaliyetlerin hız kazandığı, ancak İsmail Arslan’ın hastalanarak İstanbul Büyükada Sanatoryumuna gitmesinden sonra, halkevinde işlerin aksadığı belirtilmiştir. Müfettiş bu durumu, Halkevinde bulunan diğer görevlilere aktararak İsmail Arslan’ın başlatmış olduğu hayırlı işlerin devam ettirilmesini istemiştir. Yine rapordan anlaşıldığına göre Senirkent Halkevinde 9 şube faaliyet göstermektedir. Rapora göre “mekteplerin tatil olduğu zamanlarda yüksek ve orta tahsil yapmakta olan gençler, Senirkent’te bir varlık göstermekteydiler. Bu mevsimde spor, temsil, kütüphane ve diğer şubelerin faaliyetleri çok artardı. Halkevi Reisi bunlardan azami istifade eder ve çalışırdı. Bu defa bunlar ihmal edilmiş” denilerek Senirkent Halkevinde 9 şubenin fazla olduğu, şube sayısının azaltılması önerilmiştir (CA 490-1-0-0-998-857-1). İsmail Arslan, sabık Etibank Genel Müdürü İsmail Hakkı Arslan’ın dedesidir. Büyükada’da iki yıl tedavi görmüş ve 30.8.1946 tarihinde vefat etmiştir.

1945 yılındaki parti yazışmalarında Senirkent Halkevinin iyi çalıştığı ve ihtiyaçlarının karşılanması için yardımcı olunması istenmiştir (CA 490.01-1718-986-1).

1945 yılında Ali Ragıp Ertekin’i Senirkent Halkevi Başkanı olarak görüyoruz. Ali Ragıp Ertekin 17 Temmuz 1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine yazdığı yazıda; mevcut binanın yetersiz olmasından dolayı Halkevi hizmetlerinin gelişemediği, bina yapımı için bankada 7.500 liralarının bulunduğu, Belediye Meclisince onaylanarak Ankara İmar Müdürlüğüne gönderilen şehir imar planı ile Halkevi binası için gerekli yardımın sağlanmasını talep etmiştir. CHP Genel Sekreterliğinden B. V. Şefi Konya Milletvekili Sedat Çumralı imzası ile XIV. Büro Şefliğine yazılan yazıda; Senirkent Halkevi’nin iyi çalıştığı ve dileklerinin yerine getirilmesi rica edilmiştir (CA 490.01-1718-986-1)

CHP Genel Sekreterliğince 31 Ağustos 1945 tarihinde Isparta İl Teşkilatı Başkanlığına yazılan bir yazı ile CHP Genel Sekreterliğine doğrudan yazı yazmakta ısrar eden Senirkent Halkevi Başkanının müracaat usulü hakkında bir kez daha uyarılması istenmiştir. Isparta CHP İl Başkanı Hilmi Çakmakçı tarafından 12 Ekim 1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine yazılan yazıda; Senirkent Halkevi Başkanına müracaat usulünün öğretildiği, Senirkent Halkevi binasının şimdiki yerinde genişletilerek yaptırılacağı bildirilmiştir. CHP Genel Sekreterliği bu yazıya, 23 Ekim 1945 tarihinde sert bir cevap vermiştir. CHP Genel Sekreterliğinden Isparta İl Başkanlığına yazılan yazı örneği aşağıdadır.

Cumhuriyet Halk Partisi
Genel Sekreterliği
Tarih 23.10.1945
C.H.P. İl İdare Kurulu Başkanlığına,
ISPARTA
12.10.1945 gün ve 173/418 sayılı yazınıza karşılıktır.
Senirkent Halkevi hakkındaki düşüncemizi bundan önceki yazımızda bildirmiştik. Yazınız bizim istediklerimize esas teşkil etmiyor. 2511 numaralı tamimde ezcümle Halkevi inşası için, seçilen arsanın evvel emirde civarını da gösteren ölçülü bir krokisinin gönderilmesi lazımdır. Bu yer, beğenildiği taktirde tapusunun parti adına tescil edilerek tapu senedinin merkeze gönderilmesi icap eder. Bundan sonra mahalli yardım işi vardır. Bugünkü yapı şartlarına göre 100.000 liraya çıkan en küçük bir Halkevi yapısı için lüzumlu ödeneğin en az yarısının mahallen temin edilerek bankada bloke edilmesi lazımdır. Bu husus temin edildikten sonra yapılacak programlarda dileklerinin göz önünde tutulması mümkün olabilir. Keyfiyetin buna göre incelenerek düşüncenizin bildirilmesini diler, saygı sevgiler sunarım (CA 490.01-1718-986-1).
Senirkent nahiyesinde yeni bir Halkevi binası yapılmasıyla ilgili yazışmalardan bir netice elde edilememiştir.

Emekli Öğretmen Halil Özcan, 1946 yılında Senirkent Halkevi Başkanlığına seçilmiştir. Halil Özcan’ın Halkevi Başkanlığı, çok partili siyasi hayatın başladığı, politikanın hareketlendiği ve ülke sathında bütün yerleşim merkezlerine yayıldığı zaman dilimine rastlamıştır. Bu arada Senirkent’te “Senirkent Faciası” olarak adlandırılan siyaset temelli bazı asayiş olayları yaşanmıştır. DP’yi destekleyen Tasvir gazetesinin “Halkın Dilinden” başlıklı okuyucu mektuplarının çıktığı sütuna Hüseyin Kırlıoğlu, Haydar Ergündoğan (Çerçioğlu) gönderdikleri mektupta; Senirkent Halkevinde 1947 yılı sonuna kadar sinema ve tiyatro faaliyetlerinin devam ettiği ancak, yılbaşında gelir getirmek üzere Demokrat Parti Orta Ocağı yararına bir piyesin sahneye konulması için gerekli olan salon talebine; Halkevi Başkanının izin vermediği ileri sürülmüş, bu isteğin CHP’li Belediye Başkanı tarafından da reddedildiği belirtilmiş; Senirkent Halkevi okuma salonunun kahvehane olarak kullanılmak üzere 2.065 liraya kiraya verilmesi de eleştirilmiştir (Özcan, Ocak 2014: 7)

Senirkent Halkevi’nin 1949 yılında sosyal faaliyetlerine yoğun bir şekilde devam ettiği görülmektedir. Halkevleri Genel Merkezi tarafından yayımlanan Ülkü dergisinde çıkan bir habere göre; “Son günlerde mevcut çalışma kollarına katılan genç elemanlarla Senirkent Halkevi çalışmalarını arttırmıştır. Edebiyat Kolu, Senirkent’e gerek iş, gerek ziyaret maksadıyla gelen salahiyetli hemşerilerine halka yarayacak konular üzerinde konferanslar verdirmiştir. Temsil Kolu, yeni çalışma mevsimine zengin bir programla girmiş; “Bir Damla Yaş” ve “Bir İlan Hatası” piyeslerini başarı ile temsil etmiştir. Temsil ve Köycülük şubelerinin ortak faaliyeti olarak bu oyunlar, köy okulu öğretmenlerinin katkısı ile çevre köylerde de sahnelenmiştir. 23 Nisan Bayramı münasebetiyle 70 yoksul öğrenci giydirilmiş, ayrıca her yıl geleneksel olarak düzenlenen yağlı pehlivan güreşlerinin hazırlıklarına başlanmıştır (Senirkent Halkevinde, Mayıs 1949: 42).

Senirkent Halkevinin 1951 yılında faal olup olmadığı konusunda elimizde bilgi yok. 1951 yılında yayımlanan “Senirkent İlçe Merkezi Olmalıdır” başlıklı broşürde, Senirkent’te faaliyet gösteren dernekler arasında “Halkevi” adı geçmiyor. Ancak, Halkevlerinin kapatıldığı 11 Ağustos 1951 tarihine kadar Senirkent Halkevinin varlığını sürdürdüğünü tahmin ediyoruz.

Senirkent Halkevi Başkanları

İsmail Arslan’ın 1940-1942, Ali Ragıp Ertekin’in 1945, Halil Özcan’ın 1946 -1947 yıllarında Senirkent Halkevi Başkanı olarak görev yaptıkları belgelerden anlaşılmaktadır. Ömer Özcan’ın, Senirkent Halkevi Başkanı olarak adlarını zikrettiği; Öğretmen Tevfik Durmuşoğlu ve Veli Akkaya’nın hangi tarihlerde başkanlık yaptıklarına dair elimizde bilgi mevcut değil (Özcan, 2017: 72). Bundan 80 yıl önce Senirkent’te açılan Halkevine, emek verenleri saygıyla anıyoruz.

Sonuç

Halkevleri Türkiye çapında 1932 yılında örgütlenmeye başlamış; Isparta Halkevi 1933, Yalvaç Halkevi 1936, Şarkikaraağaç Halkevi 1938, Senirkent Halkevi ise 1939 yılında açılmıştır. Senirkent o tarihlerde bir nahiye olmasına rağmen, nüfusu, ekonomik gücü ve toplumcu yapısı ile Isparta ilinin en hareketli yerleşim yerlerinden biri olma özelliğine sahiptir. Senirkent halkı cemiyetçiliğin önemini kavradığını her fırsatta ortaya koymuştur. Senirkent Türk Ocağı 1924 yılında açılmış, kısa sürede kendi binasını inşa etmeyi başarmıştır. 1931 yılında Senirkent Yükseliş Birliği kurularak Afyon il merkezinde bir yurt binası açılmış, evlatlarına ortaokul ve lise eğitimi imkanı sağlanmıştır. Senirkent’te Halkevi’nin yedi yıl sonra açılmış olması düşündürücüdür. Senirkent halkının CHP teşkilatına mesafeli davrandığı veya CHP’deki merkeziyetçi anlayışın halkın ruhuna inemediği anlamını çıkarmak da mümkündür. Nitekim Demokrat Partinin kuruluşundan sonra Isparta ilinde ilk örgütlendiği yerleşim yerlerinden birisi Senirkent nahiyesidir. Senirkent Halkevi başkanlarının merkeziyetçi anlayışa aykırı bir tavır sergiledikleri görülüyor. Onların merkezle doğrudan yazışma tarzları, merkez tarafından hoş görülmeyip ikaz edilmelerine sebep olmuştur. Müfettiş raporlarında Senirkent Halkevi faaliyetlerinden övgüyle söz edilmiş, bazen de beklenen faaliyeti gösteremediklerinden dolayı eleştirilmiştir. Yaklaşık 12 yıl faaliyet gösteren Senirkent Halkevinin o günün şartlarında halkın eğitimine büyük katkıda bulunduğunu belirtmek gerekir.

KAYNAKLAR

-Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi Başkanlığı:
CA 490-1-0-0-998-857-1
CA 490.01-1718-986-1,
CA 490.01.1010-897-3
- CHP XVI. Yıldönümünde Halkevleri ve Halkodaları (1948), Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi
- “Isparta İlinde Halkevleri Çalışmaları” (Ocak-Mart 1947), Ün, cilt: 13, sayı: 154-156.
- “İlimiz Halkevleri ve Halkodaları” (Şubat-Mart 1945), Ün, cilt: 11, sayı: 131-132.
- Özcan, Ömer (Ocak 2014), “Öğretmen Halil Özcan”, Senirkent Yükseliş, (173-174), Tasvir, 6.2.1948, s. 2.
- Özcan, Ömer (2017), Halka ve Senirkent’e Adanmış Bir Ömür: Dr. Tahsin Tola, Ankara:
- Senirkent Halkevinde” (Mayıs 1949), Ülkü, c.3, sayı: 29.
- Turan, Kemal (Nisan-Haziran 1946), “Halkevleri-Halkodaları ve Cumhuriyet Halk Partisi”, Ün, cilt: 13, sayı: 145-147.

NOT: Bu yazı, Senirkent Yükseliş gazetesinin Nisan, Mayıs 2019 tarihlerinde yayımlanan "Senirkent Halkevi" başlıklı yazının, ilavelerle yeniden hazırlanmış şeklidir.

Dr. İbrahim KARAER
e-mail: [email protected]