RUS İRAN SAVAŞI (TÜRKMEN ÇAY ANTLAŞMASI)1789-1833

• 17 Ağustos 2018 Cuma 18:19:05

RUS İRAN SAVAŞI (TÜRKMENÇAY ANLAŞMASI)
İran, Transkafkasya’daki bölgelerinin Rusya’ya geçmesi fikriyle barışamaz. İngiltere’nin kışkırtmasıyla, kaybetmiş olduğu bölgeleri geri almaya çalışır. Rusya ise diğer taraftan, Ermenistan’ı da ele geçirerek, Transkafkasya ve Yakın Doğu’daki mevzilerini sağlamlaştırmaya çalışmaktaydı.
Pers veliahtı, Pers ordusu başkomutanı Abbas Mirza (1789–1833)
İngiliz ajanlar, Dekabristlerin ayaklanmasından sonra, Rusya’da taht kavgaları ve karmaşa başlamış olduğu haberleri yayarak, ordunun ayaklanmış olduğu, krala itaat etmediği ve Rusları Transkafkasya’dan kovup kaybedilmiş bölgeleri geri almak için en uygun zaman olduğu konusunda şahı ikna etmeye çalışmaktaydı.
60 bin kişilik İran ordusu, veliaht Abbas-Mirza önderliğinde 1826 Temmuzunda, Gülistan Antlaşması’nı ihlal ederek Rus sınırına saldırır. Yerevan’da bulunan Hüseyin Han’ın orduları ani bir saldırıyla Şirak ve Pambak sınırlarından içeri akın eder. İkinci Rus-İran savaşı başlar. İran ordusunun ani saldırısı, az sayıdaki Rus birlikleri ve sınır bölgesindeki halkı zor durumda bırakır.
İran orduları Temmuz sonunda Karabağ’daki Şuşi kalesini kuşatır. Kaledeki 1.700 kişilik muhafız birliği ve oraya sığınmış olan çevre köylerin halkı öz savunmaya başvurur. İranlılar, İngiliz uzmanlarının önderliğinde kalenin surlarını havaya uçurur ve birkaç kez saldırır, fakat başarıya ulaşamaz.
Rus ordusu tümgeneralı Valerian Madatov (Madatyan, 1782-1829)
Kalenin muhafız birliği komutanı Albay Reut başkanlığındaki Rus askerleri ve Ermeniler dayanır. Savunma çatışmalarına katılmış olan Lazaryan, Ermenilerin, tüm tahıl stoklarını savunmacılara sunduklarını belirterek, şöyle eklemektedir “Ermenilerin, ağır tahıl torbalarını Şuşi Köyü’ndeki değirmenlere nasıl götürdüklerini hatırlıyorum. Bu tahıl orada, yüzbaşı kardeşler Safar ve Rostom Tarkhanyanlar tarafından hızla öğütülüp tekrar kaleye geri yollanıyordu. Bu yardım olmadan muhafız birliği kesinlikle altı haftalık ablukaya dayanamazdı. Abbas-Mirza, kendisi için son derece nefret edilesi bu değirmenleri birkaç kere ele geçirmeyi denedi, fakat tüm bu denemeler, Tarkhanyan kardeşler tarafından yönetilen Ermenilerin kahramanca direnişi karşısında dağıldı”. Karabağ Ermenileri, atalarının geleneklerine sadık olarak vatan topraklarını kahramanca savunuyorlardı.
Kafkasya kolordusu komutanı, general-feldmareşal İvan Paskeviç (1782–1856)
47 gün süren Şuşi savunması, düşmanın Tiflis’e saldırma konusundaki askeri planlarını belirgin bir şekilde engeller. Ermenistan’ın farklı kesimlerinde gönüllü birlikleri oluşturulmuş, düşmana karşı cesaretle çarpışmaktaydı. Lori-Pambak’ta Martiros Vekilyan’ın birliği yiğitçe dövüşürken, Ğazakh-Şamşadin’de ve Dilican’da ise rahip Grigor Manuçaryan’ın süvari birliği rakip tarafa ani akınlar düzenleyip, atak partizan saldırılarıyla yüzlerce aileyi esaretten kurtarır.
Ünlü Ermeni general V. Madatov’un 2.000 kişilik birliği 3 Eylül 1828’de Şamkhor yakınlarında, Abbas-Mirza’nın 10.000 kişilik ordusunu hezimete uğratır. Rus orduları da aynı ayda gerçekleştirilen Gandzak (Gence-çev. notu) meydan savaşında yeni bir galibiyet elde ettikten sonra düşmanı kovalayarak, Ekimde tüm Karabağ’ı kurtarır.
Böylece, İranlıların 1826 yazında elde ettikleri başarılar kısa süreli olur. Rus orduları, aynı yılın sonbaharında, yerel halkın desteğiyle savunmadan saldırıya geçer ve düşmanı Rus sınırlarının dışına atar. Savaşın ilk etapı bu şekilde nihayet bulur.
1827 yılında askeri faaliyetler: Yerevan’ın ele geçirilmesi
Tümgeneralı Afanasi Krasovski (1780–1849)
1827 baharında Yermolov’un yerine atanan General Paskeviç önderliğinde, savaş tekrar alevlenir. Rus ordusunun öncü birliği Nisan başındaYerevan’a doğru ilerler ve aynı ayın ortalarında, direniş olmadan Ecmiadsin’i ele geçirir. Kısa sürede Nakhicevan (Nahcivan-çev. notu) hanı da teslim olur. Araks (Aras-çev. notu) kıyısında bulunan Abbasabad Kalesi’ni ele geçirmek amacıyla sürdürülen çatışmalarda İranlılar hezimete uğrar.
General Krasovski, yaz sıcağından korunmaları niyetiyle askerlerine Aragads’ın eteklerinde istirahat verdiğinde, Abbas-Mirza, 30.000 kişilik ordusuyla aniden Ecmiadsin’e saldırır. Krasovski’nin küçük birliği ve sayı açıdan on misli üstün İran orduları arasında 17 Ağustos’ta, Oşakan Köyü yakınlarında kanlı bir savaş gerçekleşir.
Rus askerleri ve onlarla birlikte savaşan Ermeni gönüllüler, büyük bir cesaret ortaya koyup ağır kayıplar verdikten sonra Ecmiadsin’i, düşman eline düşmekten ve yıkımdan kurtarır. Bu çatışmada hayatını kaybeden Rus askerlerinin anısını ebedileştirmek için Oşakan’dan Ecmiadsin’e giden yolda, günümüze kadar duran bir anıt inşa edilir.
Nerses Aştaraketsi
İrnlıların önemli kalelerinden biri olan Sardarapat, Ruslar trafından kayıp vermeden ele geçirilir. Bunun üzerine Rus ordusu Yerevan’a doğru yürür ve şehri kuşatır. Yerevan kalesi, şehrin güney köşesinde, Hırazdan Nehri’nin yüksek ve kayalık kıyısında kurulmuş, üç taraftan iki sıra surlarla çevriliydi. Şehrin etrafında derin hendekler kazılıp suyla doldurulmuştu. Kale, Avrupalı askeri uzmanların yönetiminde tahkim edilmişti. Hasan Han, bu kez de kaleyi teslim etmeyi reddeder. Paskeviç, kaleyi hücumla ele geçirme emri verir. Rusların kuşatma topları gece gündüz kaleyi bombardımana tutar. “Beş gün, beş gece, dağ-taş gürlüyordu. O kadar top güllesi kafasına ve kalbine değmiş, yüreği ağzına gelmişti”,- diye yazıyordu olayların görgü şahidi Kh. Abovyan. 1 Ekim 1827 tarihinde Rus ordusu kaleye girer. İranlıların Ermenistan’daki en sağlam ve son dayanak noktası düşer. Kalenin üç bin kişilik muhafız birliği ve Hasan Han esir düşer. 100 top ve büyük çapta silah ve cephane ele geçirilir.
Paskeviç, Yerevan’ın ele geçirilmesi şerefine “Yerevan kontu” ünvanı elde eder. Ruslar ve Ermenilerin birçoğu “Yerevan kalesi fethi” madalyasıyla ödüllendirilir.
Yerevan’ın ele geçirilmesi, hem askeri, hem de siyasi açıdan büyük öneme haiz bir olaydı. Ermeni halkı, gelecekle ilgili güzel ümitlerini bu olaya bağlamıştı. Yerevan’ın ele geçirilmesi, Ermenistan’da olduğu gibi Ermeni kolonilerinde de sevinçle karşılanır. Ünlü Ermeni yazarlardan, Tiflis’ten H. Alamdaryan, Hindistan’dan M. Tağiatyan, Rusya’dan Nor (Yeni-çev. notu) Nakhicevan (Doni Rostov) Ermenileri “Vatanın kurtarılması adına” Ermenistan’a içten tebrikler yollar.
“Yerevan Kalesi’nin işgal edilmesi” (Frants Rubo’nun eseri)
Zamanın ünlü liderlerinden, Gürcistan Ermenilerinin dini önderi Nerses Aştaraketsi’nin rolü bu savaşta büyük olmuş ve vatandaşlarını şu yürekten çağrısıyla şevke getirmiştir. “Vakit geldi,- diye yazmaktaydı,- Ararat ülkesi ve Ermeni milletinin kurtuluşunu gözlerinizle göreceksiniz…, kalkın Ermeni yiğitleri, Pers boyunduruğunu silkeleyip atın, yaşlı Masis’i (Ermeniler tarafından Büyük Ağrı Dağı’na verilen isim-çev. notu) sevindirin, vatan toprağını bir kez kanla boyayın ve hür yaşayın”.
Ermeni gönüllü bölüğünün bayrağı (1827)
Ermeni gönüllüler ve dekabristler savaşa aktiv olarak katılır. 1827 baharında Nerses Aştaraketsi ve Harutyun Alamdaryan önderliğinde Tiflis’te oluşturulan gönüllü birlikleri, Rus ordusuyla birlikte askeri harekâtlara katılır. Mart 1827’de Tiflis’te, 117 kişilik ilk Ermeni gönüllüler birliği oluşturulur. Şehirdeki bu listelere Mayıs ayında yaklaşık 600 gönüllü yazılır. Yerevan akını esnasında gönüllülerin sayısı artarak 1000 kişiye ulaşır.
Kafkasya’ya sürgün edilmiş dekabristlerden 70 subay ve 3.000 er de faal olarak savaşa katılır. Dekabristlerden Y. Laçinov, M. Puşçin, D. Davidov, İ. Burtsov, N. Orjettski ve daha başkaları bu savaşta göz doldurur. Dekabrist subayların derin askeri bilgileri, askerlerin deneyimi ve savaşa hazırlığı galibiyet için önemli faktörlerdi.
Türkmençay Antlaşması
Yerevan’ın ele geçirilmesinden sonra İranlıların barış isteyeceği beklenmekteydi, fakat olmadı. Rus orduları saldırıyı sürdürüp maneviyatı bozulmuş olan düşmanı takip ederek, Tavriz’i (Tebriz-çev. notu), ardından da Khoy’u, Salmast’ın bazı bölgelerini ve şehirlerini ele geçirir. İranlıların barış talebi, Ruslar tarafından kabul edilir. Tavriz’den Tahran’a uzanan yol üzerinde bulunan Türkmençay Köyü’nde 10 Şubat 1828 tarihinde barış antlaşması imzalanır. Rus-İran savaşı bu şekilde sona erer ve bundan sonra iki komşu ülke arasında bir daha savaş olmaz.

Türkmençay Antlaşması
Doğu Ermenistan’ın Yerevan ve Nakhicevan hanlıkları ile Ordubad bölgesi, Türkmençay Antlaşması ile Rusya’nın egemenliğine geçer. İki ülkenin savaş esirlerine vatana dönme izni verilir. İran egemenliğinde kalan Ermenilere, Ermenistan’a göçüp yerleşme izni verilir. İran, 40 milyon rubli askeri vergi vermeye mahkûm olur. İki ülke arasında diplomatik ilişki yeniden tesis edilir. İki ülke vatandaşlarına serbest ticaret izni verilir vs.
Doğu Ermenistan halkı, Rusya’nın egemenliğine geçerek asimilasyon ve fiziki imha tehlikesinden kurtulur ve kaderi, can ve mal güvenliği elde ettiği, merkezileşmiş güçlü bir devlete bağlanır.
120 binin üzerinde Ermeni’nin, İran ve Osmanlı Devletinden Doğu Ermenistan’a göçü, Ermenilerin Transkafkasya’daki dengesini önemli ölçüde değiştirir. Doğu Ermenistan, Ermeni milletinin toplanıp var olacağı sağlam ve emin bir merkeze dönüşür.
Rusya da geri kalmış bir ülke olmakla birlikte, İran’la karşılaştırırldığında daha ileriydi. Ermeni halkı Rus devletinin bünyesine dahil olup, ekonomik ve kültürel gelişme açısından daha kabul edilir şartlara sahip olur. Rus kültürü, Ermeni sanatı ve biliminin gelişmesine katkı yapar.
Benzer olumlu gelişmelerle birlikte, Rusya bünyesine katılan Ermenistan’ın hürriyete kavuşmamış olmasını ve milli-cemaatsel baskılara maruz kaldığını gözden uzak tutmamak gerekir. Ermeni halkının hürriyet çabaları bu açıdan gerçekleşmez ve milli bağımsızlık veya Rusya’nın himayesi altında devlet kurumunu yeniden tesis etmek için mücadele verir. Tüm bunlarla birlikte, Doğu Ermenistan’ın Rusya’ya bağlanması, Ermeni halkı için belli oranda ilerici öneme haiz olmuştu