ARTVİN VE ŞAVŞAT' IN KURTULUŞU.

• 7 Ekim 2012 Pazar 17:28:20

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞ YILLARINDA ARTVİN
.
Osmanlı Devleti savaşa iştirak edince Rus orduları 1 Kasım 1914 de sınırlarımızı geçti. Mevcut Ermeni düşmanlığı tehlikeyi fazlasıyla artırdığından Ardanuç ve Artvin halkının tamamı : yolların kesilmesinden dolayı Şavşat halkının pek az bir kısmı her türlü maddî varlıklarını bırakarak Anadolu İçlerine göçmeye mecbur kalmışlardı.
.
Bu ikinci göç kaçakaçlık ( II. Vayna ) denmektedir. Şavşat Ardanuç, Artvin ve Yusufeli halkı İspir üzerinden İç Anadolu’ ya ; Borçka ve sahil halkı da Karadeniz kıyısından Akçaabat’a doğru binbir türlü zorluk, açlık ve sefalet içinde büyük can kayıpları vererek göçmüşlerdi.
.
<< Sene üçyüzotuzbirin devrinde,
Vasfedeyim size ben neler gördüm:
Bir gafilden millet oldu tarûmar,
Sanırsın mahşerdir fenalar gördüm.
.
Ferman olup harp alayı açıldı,
Cümle Asakire libas biçildi,
Silahından Vatanından geçildi;
Baykuş öten viran haneler gördüm.
.
Nevcivan olanlar yekûn kartlanmış,
Yüklenip gam yüküm gider atlanmış,
Nicelerin kapıları kitlenmiş;
Ağlayıp sızlaşan analar gördüm.
.
Der Firakî geldi ahır zamandır,
Çıktı alâmetler, geçti gümanlar,
Yârinden ayrılan taze civanlar,
Ah- û feryad eden Sunalar gördüm. >>
.
Birinci Dünya Savaşının ilk yılları bölgemizde cereyan ediyordu. Batum yakının da ki Gönye kasabasına asker çıkartmak isteyen Ruslar çok sayıda zayiat verdikleri halde muvaffak olamadılar.
.
Oltu geri alındı. Artvin çevresini kurtarmak için I. Kol ordumuzdan bir tümenin iki taburu sekizinci Alay adı altında Çoruh yatağından Artvin, Ardanuç üzerine yürüdü. Yerli gönüllülerde Ardanuç’ta toplanmıştı.
.
Halit Beğ ( Deli Halit Paşa ) kumandasında ki Melo Taburu ile Bahattin Şakir ve Yakup Cemil Bey gönüllüleri ile birlikte Yalnız çam Dağlarını aşarak Ardahan’a taaruz ettiler.
.
Şavşat gönüllülerinden meydana gelen Milis Kuvvetleri Molla Sabit ve Hamşioğlu Ramiz Bey komutasında Sahara Dağı üzerinden Ardahan’a vardılar. Baskın yapılırken Cincirop köyü yakının da pusuya düşürülen Artvin – Ardanuç müfrezesi çok sayıda şehit verdi. ( Sayfa . 130 )
.
Buna mukabil Ardahan’ı kurtarmaya muvaffak oldularsa da, 4 Ocak 1915 de Şehir tekrar düştü. Rus askerleri çekilen kuvvetlerimizi takip ederek Yalnız çam üzerinden Ardanuç’a yürüdüler.
.
Şavşat ve Ardanuç Milis Kuvvetleri ( 5- 22 - 23 1915 Şubat ) Acı Elma kesiminde üç Rus taaruzunu püskürttüler. Kıyı bölgelerin, Topçu Rıza Bey emrindeki Hudut Taburu savunuyordu.
.
Arhavi kuvvetleri ile bu birliklerin yekünü dört bin cıvarındaydı. Diğer taraftan, sahilde teşkilâtlanmış bulunan Milis Kuvvetlerimiz de düşmana devamlı baskılar yapıyordu. Ancak Yusuf Rıza Bey Kuvvetleri Borçka’ ya çekilmek zorunda kalınca Ruslar, 28 Şubat 1915 de Hopa’yı ele geçirdiler.
.
Yardım alamayan birliklerimiz yanında, gittikçe artan Rus kuvvetleri devamlı zayiat veren birliklerimizi birleştirmek amacıyla 16 Şubat 1915 tarihinde Sabonat postasında bulunan Halit Bey Kuvvetleri Sahara ‘ da bulunan Yusufelili Sabit Beğ Kuvvetleri Melo ( Sarıbudak ) köyüne çekildiler.
.
Halk daha önce çekildiğinden Ruslar ıssız köylerimize saldırarak ateşe verdiler. Sümbüllü köyüne gelen Rus Ordusu buradan Artvin Şehrini top ateşine tuttu ve 27 Mart 1915 günü Ermenilerin çılgınca alkışları arasında Artvin’i işgal ettiler.
.
Cilcim – Keldağ arasında mevzilenmiş bulunan Halit Bey Kuvvetleri ( 1500 kişi ) Yusufeli istikametinde hareket eden 45 taburluk Rus Kuvvetlerini bir yıl oyaladılar. Fakat, son Çoruh yatağını takip ederek Bayburt istikametinde çekilmek zorunda kaldılar.
.
Ruslar, Hopa kesimindeki savaşlarını daha başarılı kılmak için Türklere karşı ezelî düşmanlıklarından yararlanmak istedikleri Ermenileri bu bölgeye sevk etmeye başladılar. Hopa’da, üstün Rus Ermeni Kuvvetleri ile çarpışan birliklerimiz Hopa Dağından Borçka’ ya çekilmek zorunda kaldılar. Alman Kumandanı Şıtange Beğ Arhavi ve Hopa Kuvvetlerini birleştirdi. Kuvvetlerin yekünü 4000 kadardı. Şıtange Bey ile Topçu Rıza Bey kuvvetleri Boçka – Çıkala ( İçkale ) suyu istikametinde geri çekildi.
.
Sahil bölgemizin Rusların eline geçmesinden sonra bu bölgede ki yerli halkın ( genellikle Rize – Hopa Milis Kuvvetleri ) devamlı baskıları ile Ruslar tedirgin edildi. Ve pek çok tutsak ele geçirildi. Bu oyalama hareketleri Rusların kıyı bölgelerinde başarısızlığa uğramalarına sebep oldu. Ancak, getirdikleri yeni kuvvetlere Artvin – Melo ( Sarı budak ) Yusufeli kesiminde ki ileri hareketlerine devam ettiler.
.
Karşılıklı savaşlarla geçen 1915 yılı sonlarında kuvvetlerimiz İspir’e çekildi. Ruslar çok üstün kuvvetlerle saldırarak 14 Nisan 1915 de Artvin, Ardanuç ve Şavşat kesimi elde etmiş oldular.
.
Tavusker – Şavşat Ardanuç ve Artvin Türk halkının Çarlık idaresine karşı ayaklanması demek olan bu karşı koyma hareketlerimiz bastırılmış, Artvin çevresinde 80 kişiden fazla vatandaşımız idam edilmiştir.
.
Deli Halit Paşa’nın birlikleri üstün düşman kuvvetleri karşısında mevzilerini terk ederek Bayburt’a doğru çekilirken Ruslar Çoruh boyunu tamamen işgal ettiler. Tortum üzerinden Erzurum’a doğru yürüdüler. ( 5 Mart 1916 ) böylece Artvin – Ardanuç – Borçka ve Şavşat’ın ilk kurtuluş ümitleri de yok oldu.
.
Rus İhtilâli ve Sonrası :
Çarlık Rusya’da Bolşevik İhtilâli başlarken ordusundaki düzen de iyice Bozulmuştu. Bu durumdan faydalanan kuvvetlerimiz Bayburt istikametinden doğuya doğru harekete geçtiler. Neticede Ruslar barışa razı oldular. 3 Mart 1918 günü Polonya’nın Brest Litovsk şehrinde imzalanan antlaşma ile üç sancakta ki halkın oyları alındıktan sonra bölgenin geri verilmesini Ruslar kabul etmiş bulunuyorlardı.
.
Yapılan oylama sonucunda 87048 oydan 85124 ünün Türkiye’yi istediği 1487 sinin çekimser kaldığı anlaşılmıştır. Sadece çeşitli entrikalarla aldatılan 1924 kişi Rusya’yı istemişti.
.
Bu sonuç alınınca Türk ordusu 1918 yılı Mart ayı sonlarında Artvin, Ardanuç, Şavşat ve Borçka ilçelerini geri almıştı. Ancak Rusların geri çekilmesiyle bu seferde bölge Ermenilerin saldırganlığı başladı.
.
Bunu önlemek üzere 18 Haziran 1918 de Trabzon antlaşması imzalandı. Bu antlaşma Ruslardan habersiz yapıldı. Mahallî bir << Gürcü Hükümeti >> ni Osmanlı devleti kabul etti. Durum bu merkezde iken üç sancağın Türk İdaresine kavuşmasından 8 ay sonra 30 Ekim 1918 de Mondoros Mütarekesi imzalandı.
.
Bu anlaşma ile bölge gene 93 savaşında ki ( 1877 – 1878 ) sınırlarımıza çekilmek zorunda kaldık. Aynı antlaşmanın bir başka hükmüne göre << Herhangi bir karışıklık çıktığı takdirde İtilaf Devletleri buna müdahele edeceklerdir. Ermenilerin çıkardıkları karışıklıkları, Türk hakına mal edilerek İngilizler bölgemizi işgal ettiler. ( Batum Artvin, Ardanuç, Şavşat, Hopa ) .
.
10 Ağustos 1920 de imzalanan ve Osmanlı Devletini parçalayn Serv Antlaşmasıyla bölgede bir << Ermeni Devleti >> kurulması kabul edilerek bu devletin sınırlarının çizilmesi Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Vilson’a bırakıldı.
.
Vilson, Ermenilere daha geniş bir arazi parçası verebilmek için Trebolu- Gümüşhane- Erzincan – Muş – Bitlis’in doğusunu peşkeş çekmek istemişti.
.
Halbu ki Atatürk daha önceden Samsun’a çıkmış ( 19 MAYIS 1919 ) , Anadolu’ ya << Ya istiklal Ya ölüm >> parolası ile kurtuluş hareketini başlatmıştır.
.
Türk İstiklâl Savaşında Artvin :
Türkiye Büyük Millet Meclisi bağımsız bir Türkiye’ nin temellerini atarken yukarıda sözü geçen antlaşmaları da hükümsüz saymış ve bir << Ölüm Kalım >> savaşına girmiştir.
.
Serv Antlaşması imzalanmadan 1920 Haziran ‘da Ermeniler, Doğu Sınırlarımızda saldırılara başlamışlardı. Bu Saldırılar doğu illerimizi içine alacak şekilde çok kanlı ve silâhsız halka akla hayale gelmedik işkeçelerle devam ediyordu.
.
Türkiye Büyük Millet Meclisi 1920 Temmuzun da bu saldırıları protesto ederek Ermeni Taşnak Hükümetine verdiği bir ültimatonla işgal ettikleri yerleri boşaltmalarını istedi. Trabzon antlaşmasına rağmen Ermeniler bu uyarmaya aldırış etmeyince 15. Kol Ordu Kumandanı General Kazım Karabekir Paşa ( Doğu Bölgesi Kumandanı ) geri dönmekte olan muhacir halktan da yararlanarak 30 Ekim 1920 de Sarıkamışı ve 7 Kasım 1920 de Gümrüğü aldı.
.
Ezilen Ermeniler 2- 3 Aralık 1920 << Gümrü Antlaşması >> nı imzalamak zorunda kalarak savaşa son verdiler. Türkiye Büyük Millet Meclisi adına bi ilk antlaşma ile Doğu sınırlarımız çizilmiş oluyordu.
.
Kazım Karabekir Paşa ordusuyla Kars’a yerleşirken henüz Ardahan, Şavşat , Artvin, Ardanuç, ve Borçka çevreleri Gürcü işgalinde bulunuyordu. İngilizler, Batum’dan çekilince burasını Gürcüler yeniden İşgâl ettiler. Bölgenin boşaltılması için çeşitli uyarmalarından bir sonuç elde edilemedi.
.
Büyük Atatürk, Büyük Nutuk’ta bu işgâl hakkında şu bilgileri vermektedir. << Umumi mıntıka itibarı ile temas halinde bulunduğumuz ve Gürcistan ile cari muamele ve münasebet hakkında kısa bir malumat vereyim :
.
1920 senesinin temmuzunda Batum İngilizler tarafından tahliye edilince Gürcüler hemen burasını işgal ettiler. Bu keyfiyet, Bresltovsk ve Trabzon antlaşmalarına muhalif olduğundan25 Temmuz 1920 de tarafımızdan protesto edilmiştir.
.
Meydanı bir an boş bulan işgâlci Gürcüler ilk iş olarak silahsız halkımıza korku verip sindirme yoluna baş vururken, bir yandan da yaygın bir Gürcülük propogandası ile halkımızı aldatma çabası gösteriyorlardı.
.
Propagandalar kendileri için olumlu hiçbir sonuç vermedi. Aksine bu tertiplerin hepsi halk vicdanında ters tepkiler yarattı. Bu olaylardan ( Batum’un Gürcü işgâlinden ) 6 ay sonra yeni Millşi hükümetimizle Gürcistan Hükümeti arasında siyasi temaslar başladı.
.
Nihayet , 23 Şubat 1921 de verdiğimiz kesin bir ültimaton üzerine Ardahan, Artvin, ve Batum kurtarılmasına muvaffak olundu.
.
Kaynak : Artvin İl Yıllığı 1967 : Sayfa 129 -130-131-132- 133
.
ERKÂNİ HARBİYYE-İ UMUMİYE RİYÂSETİ ve HARBİYYE
VEKÂLETİNE
(Telgraf)
.
Bugün 22.2.337 (1921) saat 6:15 sonra (18:15) da Ardahan’da bulunan (siyasi) me murumuz (Yedek subay, teymen) Hilmi Bey’den alınan bir telgrafta;
.
Gürcü hükümet ve memurin-i askeriyesinin kuvveti takriben 400 kadar 23.2.337 (1921) sabahı Ardahan’dan Ahıska’ ya hareket edeceklerini resmen söylediklerini bildirmişti.Ardahan’dan Gürcü hükümeti çekilir çekilmez Ardahan’a Osmanlı Sancağı, keşidesiyle Hilmi Bey’in umûr-i idareyi ele alarak TBMM Hükümeti nâmına ifây-i vazife etmesi ve oradaki yerli Türk Milis Kuvvetleri’nide emri altına alarak, kasaba ve civârının âsâyiş ve intizâmını temin etmesi Hilmi Bey’e tebliğ edilmiştir.23.2.337 (1921) de (Göle’nin Bucak merkezi) Zaruşat’taki müfrezeninde (Çıldır ilçe merkezi) Zurzuna istikametinde hareket etmesi;Cılavus mıntıkasındaki 2.Fırka Müfrezesininde (8.Alay kumandanı Arif Bey ile) Ardahan istikametinde yürümesinin emredilmesini arz ederim.
ŞARK CEPHESİ KUMANDANI KÂZIM KARABEKİR
..
BİR TARİHİ BELGE
BELGE : 42 ( Çeviri )
23,02,37 ( 1921 )
Şark Cephesi Kumandanlığına,
.
Zirdek Fransızca telgrafnamenin tamamıyle anlaşıldıktan sonra mümessilimiz Kâzım Bey vasıtasıyla TCHİTHERİNE ‘ne ( Çeçerin ) keşidesi esbabının temin buyurulmasını rica ederim.
.
Hariciye Vekili
Ahmet Muhtar
Monsieur Tchitcherine,
Dışişlerinde Halk Komiseri
Moskova
Ankara , 23 Ocak 1921
.
Bu sabah saat 4,30 ‘da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti nezdinde Gürcistan Cumhuriyeti tam yetkili temsilcisi her iki ülke arasındaki iyi komşuluk ilişkileri ve dostluk bağlarını güçlendirmek için Gürcistan’ın Artvin ve Ardahan’ın kazalarını kapsayan tüm Ardahan Sancağını ( Vilayetini ) boşaltmaya derhal başlayacağını bildiren Hükümetinin bir mesajını bize iletmiştir.
.
Bu bölgelerin yeniden işgali, Anavatana dönmekten mutlu olan bölge ahalisinin umumi heyecanı içinde derhal başlamıştır.
.
28 Ocak 1920 tarihli Misâk-ı Millîmizin Şark hududumuza müteallik hükümlerinin tamamıyla gerçekleşmesine bizi yaklaştıran bu keyfiyeti size bildirir, ihtirâmât-ı iâikamı sunarım.
.
Hariciye Vekili
Ahmet Muhtar
.
Not : Gürcistan Cumhuriyetinin, Artvin ve Ardahan’ın kazalarını kapsayan tüm Ardahan Sancağını tahliye kararı üzerine, Dışişleri Bakanı Ahmet Muhtar Bey’in Sovyet Hariciye Komiseri Çiçerin’e göndermiş olduğu 23 Şubat 1921 tarihli telgraf.
.
TC Kültür Bakanlığı Atatürk Dizisi, Atatürk’ün Milli Dış Politikası... Adlı Kitap, 1, Cilt, s.252
.
Şark cephesi kumandanı Kâzım Karabekir Paşa’ya Hamşizade İsa Bey’in eniştesi Ardahan yedeksubayı, teymen (sıyasi memur) Hilmi Bey’in gönderdiği vesika;.
.
(Kars’ta) ŞARK CEPHESİ KUMANDANLIĞINA
Ardahan:23.2.337 (1921)
.
1-Gürcü hükümet ve memurin-i askeriyyesi öğleden sonra Ardahan’dan bilâhâdise hareket etmişlerdir.Türkeşen’deki Gürcü Bölüğü 24.2.337 (1921) hecesi Ardahan’a muvâsallat ederek bir gün istirahat etmek üzere kalmalarını rica etmiş ve ricaları kabul edilmiştir.Çünkü yollar karlıdır.
.
2-Merdinik Müfrezesi Kumandanı yüzbaşı Osman, Gürcülerin hareketinden 1,5-2 saat sonra ahâlinin samimi istikballeri ve tekbir sadâları arasında Ardahan’a tekmil mevcud ile muvâsallat eyliyecekleri ta’zimle arz olunur.
.
Ardahan mevki kumandanı ve idare-imilliye-i temsilliye memuru
(Yedek Teymen) Hilmi.
.
Kurtuluş günü olan 23 Şubat sabahı Filibeli Hilmi BeyArdahan’a Türk bayrağını çekmiş, Ardahan Sancağının mutassarrıf vekilliğini yürütmeye başlamıştır.
.
Şark cephesi kumandanı Kâzım Karabekir Paşa’ya Aradahan livası ahalisi nâmına, K.Hamşioğlu İsa Bey, K.Hamşioğlu Celal Bey ve Eşraf’tan Mehmet Ali, Arıklı kahramanın gönderdikleri resmi belge;
.
ŞARK CEPHESİ KUMANDANI KÂZIM KARABEKİR PAŞA HAZRETLERİNE
Ardahan: 24 Şubat 1337 (1921)
.
Âmâl ve irâde-i milliyeyyitemsil eden TBMM’imizin murâd-i ilâhiyye-i muhtelifeye muvaffakiyet-i a liyyesini ve büyük ordumuzun lâyemût kahramanlıklarının bir kere daha tecellisine şahid olan biz Ardahan Livası Ahâli-i İslâmiyyesi ye sile umûr idaresinde geçirdiğimiz muhrip senelerin, hamden na’im bayramlarına ulaştık ve kavuştuk.Türkiye’nin her ferdinin vazifesini yaptığından dolayı kabarıp taşan necîp kavmını sevgili bayrağımız altında gayet samimi ihtisaslar duyan biz Ardahan İslamları,minnettarlığımızın, Atabe-i mukaddes-i milliyyeye arz ve iblağını Zat-i Ali-i kumandanlarından Kemal-i ta’zim ile istirhameyleriz.
.
Ardahan Livası Ahalisi Nâmına:
K.Hamşioğlu İsa, K.Hamşioğlu Celâl, Eşraf’tan Mehmet Ali, Eşraf’tan (Arıklı) Kahraman.
.
Gürcü işgal kuvvetleri 22/23 Şubat gecesinden Ardahan ve Artvin dolaylarını terk etmiştir. İlk Türk müfrezesi 23 Şubat sabahı Ardahan ihtiyat mülâyimi ( Hamşizade Şarif Paşa’nın damadı) Teğmen Filibeli Hilmi Bey Türk Bayrağını göndere çekerek idareyi ele aldı.
.
Hamşizade İsa Bey 24 Şubat 1337 ( 1921 ) tarihli Kazım Karabekir Paşa’ya çektiği bu telgraftan sonra 27 Şubat 1921 günü Gürcüler yöreden çekilirken Yedek Teğmen Filibeli Hilmi Bey Ardahan’da Türk bayrağını göndere çekti ve kendisi Ardahan Kaymakam Vekili olarak göreve başladı.
.
Filibeli Hilmi Bey yanında bulunan Kayınbiraderi Hamşioğlu İsa bey Şavşat Kaymakam Ve-kili olarak Hasan Çavuş emrindeki bir müfreze ile birlikte 26 Şubat 1921 günü Şavşat’a gönderdi. Kış olduğu için o yıl Sahara’yı yayan olarak aşan bu kafile aynı gün akşamı Yavuzköy’de (Arif Kaya’nın evinde misafir oldu.) ertesi gün yine 27 Şubat 1921 günü sabah bu kafile Şavşat halkının coşkulu gösterileri arasında Şavşat’a geldi.
.
Hamşioğlu İsa Bey Şavşat Merkezine girerken bir ermeni papaz tarafından karşılanması ve papazın gelenlere bağlılık ve dostluk belirtisi olarak elinde bir tepsi içinden tuz ve ekmek tutup ikram etmiştir. Hamşizade İsa Bey ve Hasan Çavuş bu tuzdan birer parmak alıp tatmışlardır.
.
Türk Bayrağını İsa Bey göndere çekerek 43 yıllık esaretin dindiğini Artvin’in Kurtuluşunu da Şavşat’ tan müjdeleyerek Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir’den sizlere haberler getirdim diyerek Şavşat Tarihinin en çoşkulu konuşmasını yaparak Halkın kurtuluşunu kutladı .
.
İdareyi ele alarak böylece 27 Şubat 1921 günü Şavşatlılar, 43 yıllık hasretten sonra Anavatan’a ve Şanlı Bayraklarına kavuşmasıyla o gün Sahara dağlarından doğup yükselen kurtuluş güneşi hürriyet saçarak Şavşat’ın en hücre köşesine kadar yayılıyordu.
.
Artvin’ in Kurtuluşu Hamşioğlu İsa Bey tarafından Şavşat’tan iletilmiştir. Yollarlar aşırı kardan kapalıdır. Artvin’in Kurtuluşun da bundan dolayı 7 Mart’ta yapılmış ve dolayısıyla Artvin’in Kurtuluşu 7 Mart’ta kutlanınca Şavşat Artvin’in ilçesi olduğundan Artvinle birlikte kutlanmaya başlandı.
.
ARTVİNİMİZİN KURTULUŞUNUN 91 .YIL DÖNÜMÜNÜ KUTLAR SAYGILAR SUNARIM.