ABANA’NIN BUCAK VE İLÇELİĞİ

• 25 Ocak 2009 Pazar 20:41:17

ABANA’NIN
BUCAK VE İLÇELİĞİ
Hayati Tahsin YILMAZ

Dünya tarihinde Abana gibi bu denli yönetimiyle çok oynanan (köylük, bucaklık ve ilçelik arasında gidip gelen) bir başka yer olamaz!
(Güncelleme Aralık 2014)
Osmanlı Dönemi’nde Abana, "köy" ya da "bucak" durumundayken kimi kez Ginolu’ya, kimi kez İstefan’a, kimi kez Ayandon’a, kimi kez Evrenye’ye, son kez de İnebolu’ya bağlı görünüyor. Anılan bu yerler “ilçe” konumundadır(*).
*) 21 Ocak 1779 (03 M 1193 H) tarihli Osmanlı Arşivi’nde Abana, Kastamonu’nun ”Sorkun” İlçesi”ne bağlıdır: ”Kaza dahilinde ailesi ile gezip masrafını ahaliye verdiren kadı ve naipler namaz teftişi vesair isimlerle ahaliden para topladıklarından Sorkun Kazası civarındaki Kinolu (Abana) kasabası ahalilerinin şikayetleri” (Dosya 79, Gömlek 3916, Fon C..DH). Buradaki ”Kinolu ”Ginolu”dur. Sorkun, 1866, 1867 ve tarihi verilemeyen daha önceki birçok arşivde de Kastamonu’nun ilçesidir. Burası Daday’ın 10 km Kastamonu yönündeki bugünkü Sorkun Köyü olabilir. Osmanlı Arşivi dışında Sorkun’un Daday’dan önce ”kadılık” olduğu bilgisine ulaştık. Ayrıca Daday’ın bugünkü kimi köyleri ile Sorkun Kazası’nın kimi köylerinin adları bir.
Nurettin Peker (1893), bucaklık (ve ilçelik) öncesi dönemde “Abana iskelesi ve köylerini kadılık ve gezici naiblerle kır serdarları-zaptiyeler yönetmekte” olduğunu söylüyor (AG, 15 Nisan 1978). (Kadılık: kimi “dava”lara bakan “mahkeme”si olan yer).
Bulabildiğimiz en eski kaynak 1530 (937 H) tarihlidir ve o zaman Abana Köyü Ayandon İlçesi’ne bağlıdır:
937 H (1530) tarih ve “438 numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri”nin “Defteri Hakani Dizisi, No 1”de (TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No 20, Ankara, 1994), Abana Köyü’nün Ayandon İlçesi’ne bağlı olduğu görülüyor. Bu tarihte (1530) Kastamonu “liva”dır(*) ve ilçeler Araç, Taşköprü, Boyovası (Boyabat), Durağan, Daday, Hoşalay (Doğanyurt), Sinop, Küre, Göl ve Ayandon’dur. İsmail Hakkı Şener’den (1944) aldığımız bu “Anadolu Defteri”nde yazılı (1530’dan beri adı değişmeyen ve 1945’te Abana İlçesi’ne bağlı) köylerden 1530’da Ayandon’a bağlı olanlar: Abana, Maca, Yaylas, Keti, Elmaçukuru ve Kızılcaelma. 1530’da Küre’ye bağlı olanlar: Ambarcı(lar), Arza, Çerçili, Güde, Şeyhşaban ve Yunarı.
*) Buradaki “liva”, “il” anlamındadır. Anılan kitaptaki “1530 Tarihinde Anadolu Eyaleti” adlı harita altbaşlığında “Kütahya, Kara-Hisar-ı Sâhib (Afyon), Sultan-Önü (Eskişehir), Hamid (Isparta), Ankara, Bolu, Koca-İli, Kastamonu ve Kengiri (Çankırı) livaları” deniliyor.
Osmanlı Arşivleri’nde ve çoğu öteki belgelerde Abana çoğu kez büyük bir yer gibi yalın olarak (İnebolu’ya ya da Kastamonu’ya bağlı olduğu; köy mü, bucak mı, ilçe mi olduğu belirtilmeden) anıldığından, işimiz zor oluyor.
Örneğin, Necdet Ertuğ’un, "Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar" yapıtında Abana, 1700’lü yıllarda da büyük bir yer gibi yalın olarak anılıyor. İstanbul’daki kayıkçılar arasındaki Abanalıların sayısı ön sıralardadır.
1792 yılında İstanbul "Üsküdar Büyük İskele ve Mumhane iskeleleri"ndeki kayıkçıların kökeni:
"Çerkeş 109, Abana 70, Üsküdar 62, Kengırı (Çankırı) 11, İnebolu 8(*).
*) Necdet Ertuğ, Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar (TC Kültür Bakanlığı Yayınları, sayfa 68). İsmail Hakkı Şener’den aldığımız bu yapıtın başka yerlerinden de Abanalı kayıkçıların sayısını gösteren alıntılar verelim: Ayazma İskelesi (1792): "Üsküdar 11, Abana 10, İnebolu 8, Tosya; Zaferanborlu (Safranbolu) ve Boyabad 6’şar..." (s 68). "Unkapanı İskelesi (1792): Erzincan 31, Karaağaç 13, Abana 7, Şehri (?) 6" (s 70) ve Unkapanı İskelesi (1751): "Hasköy 5, Abana 3, Kemâh; Kastamonu; Azapkapı ve Bartın 1’er" (s 71)
Hüseyin Avni Şanda (Trabzon 1902), “Türkiye’de İlk Müteşebbis Tacirler: Armatörler” çalışmasında, padişahların yetkilendirdiği “fermanlı tacirler” arasına Abanalıları da koyar:
“Fermanlı armatörler, Gemiciler Loncası içinde yer alırdı. Gemiciler Loncası’nda büyük ve küçük gemi işletenler, mavna, sandal sahipleri ve ‘fermanlı tüccar’ statüsündeki armatörler de vardı. İstanbul limanındaki bu tür esnafın çoğu da İnebolu, Abana, Evrenye gibi İstanbul’a yakın yerlerden göç etmiş kisilerdi” (Ticaret Odası Dergisi, Ocak-Mart 1972, İstanbul, s 66).
7 Nisan 1837 (01 M 1253 H) tarihli Osmanlı Arşivi’de Kastamonu Sancağı Bolu Eyaleti’ne bağlı görürüyor.
1844-1845 (1260-1261 H) tarihli, “Osmanlı Temettüat Defterleri”nde de Kastamonu, Bolu Eyaleti”ne bağlıdır: Bu belgede “Bolu Eyaleti, Ginolu Kazası”na bağlı kimi köylerin adı geçiyor: Evraniyye (Evrenye), İlişi, Bayramgazi(*), Dağköyü, Sinciros (Sarıçiçek), Yemeni, Mamlay (Kavakören) ve Çatalzeytin “divan”ları (köy). Bu belgede kıyılarımızdaki Amasra ve Ginolu’dan başka İstafan ve Ayandon kazalarının (ilçe) da adı geçiyor. 40 parça olduğu belirtilen bu “temettüat defterleri”nin tümüne ulaşamadık (temettuat’ın yaklaşık anlamı ”vergi toplamak”tır).
*) Maliye Nezareti, Temettuat Defterleri Katoloğu, cilt 2’de Bayramgazi’den şöyle söz ediliyor: ”Ginolu Kazası, Bayramgazi Divanı’nda mukim İslam ahalinin emlak, arazi ve temettuatını mübeyyin defter (s 68).
Abana’nın en eski ”ilçelik” belgesini 17 Kasım 1795 tarihli Osmanlı Arşivi’nde bulduk.
17 Kasım 1795 (05 Ca 1210 H):
“Abana Kazası Ortasama Karyesi Camii imamet ve hitabetinin İbrahim Halife’ye tevcihi” (Dosya 1460, Gömlek 24, Fon Kodu HAT).
Sorgulayacağımız ikinci Osmanlı Arşivi’nde Abana “köy”dür.
29 Haziran 1796 (23 Z 1210 H):
“Keynolu (Abana) Kazası’nın Arnasma Karyesi’nde bulunan Hacı Ali Ağa Camii’nin hitabet cihetinin nısf hissesine yapılan müdahelenin meniyle mezkur hitabet cihetinin İbrahim Halife’ye tevcihi” (Dosya 1461, Gömlek 41, Fon Kodu HAT).
Üçüncü arşivi: 27 Şubat 1808’dir (29 Z 1222 H):
“Abana Kazası’na bağlı Artasma Karyesi’ndeki el-Hac Velizade, el-Hac Ali Ağa ve el-Hac Hasan Ağa Camii hitabet cihetinin İbrahim ve Salih Halifelere tevcihi” (Dosya No:1461, Gömlek 41, Fon Kodu HAT).
Şimdi bu üç arşivi yorumlayalım: İkinci arşivdeki “Keynolu” kesinlikle “Ginolu”dur. Buradaki Abana’nın ayraç içinde yazılması (başka arşivlerde de gördük), Abana’nın daha önce ilçe olduğunu vurguluyor (7 ay önceki birinci arşivde ilçedir). Bu arşivlerde geçen “Artasma” ve “Arnasma”, bugünkü “Ağnasma”dır (Ağnasma ile Hacıveli Çarşısı arasında “Hacıveli Konağı=eski ilkokul var). “Birinci arşivdeki “Ortasama” da büyük olasılıkla “Ağnasma”dır. Üç arşivde de “İbrahim Halife” geçiyor (bizce buradaki “halife”nin anlamı ”imam”dır).
“Hacıveli” adı, son iki arşivde geçen caminin (Velizade, el-Hacı Ali Ağa) adından kaynaklanıyor olabilir.
Bu bölümde Evrenye çok geçecek. Aşağıdaki arşivde Evrenye’nin ilk ilçeliğinin belgesidir.
Osmanlı Arşivi 25 Mayıs 1804 (14 Ş 1219):
”Haremeyn imaretlerine ve sekban fırınlarına ait İbrail’den satın alınıp Tomarabad iskelesinden sefine ile İstanbul’a nakil edilirken Örenye Kazası (*) önünde kazaya uğrayan buğdayların ahaliye satıldığı”* (Dosya 270, Gömlek 11081, Fon Kodu C..ML).
*) Buradaki ”Örenye”, ”Evrenye”nin adıdır. Ama geminin (sefine) Romanya’nın İbrail (Braila) kentinden İstanbul’a giderken Evrenye’de kazaya uğraması usumuzu karıştırdı.
11 Ekim 1826 tarihli arşivde (09 Ra 1242 H) İlçe Abana’dır (Bu “Abana”nın “Bizim Abana” olduğundan kuşkuluyuz):
“Abana Kazası’na bağlı Kermet Karyesi’nde bulunan Şeyh Celay Camii Hatibi Hüseyin Halife’nin vefatıyla mahlul hitabet görevinin Süleyman Halife’ye tevcihi” (Dosya 1569, Gömlek 21, Fon Kodu HAT).
9 Mayıs 1834’te (29 Z 1249 H) de Abana İlçedir. Bu arşivde Ünye, Abana, Gidros (Cide) ve Filyos ilçelerinden, tüfeklere kundak (kabze) yapılmak için ceviz ağacı isteniyor:
”Tüfenkhanede yapılmakta olan harbelü alatıma tüfenklerine kundaklık için Kastamonu Sancağı’nda Ünye, Abana, Gidros ve Filyos kazalarından çürük çarık, eğri ve çarpık olmamak ve gayet temiz ve budaksız olmak üzere iki bin iki yüz adet ceviz levhalarının mübayaa ve tüfenkhaneye gönderilmesi için emir yazılması” (Dosya 453, Gömlek 18897, Fon C AS).
21 Mayıs 1848’de (17 C 1264 H) Evrenye ilçedir:
“Kastamonu Sancağı’nda kain İvranya Kazası sakinlerinden olup, Dersaadet’e mürurları için ruhsat isteyen Hüseyin’in zevcesi Kezban’ın, oğlu İsmail’in ve kerimesi Aişe’nin vergi ve memleketçe mahzurdan salim olup olmadığının bildirilmesi hususunda Kastamonu valisine şukka” (Dosya 270, Gömlek 11081, Fon C.ML).
Abana 1849 ve 1850’de ilçedir.
Osmanlı Arşivi 28 Eylül 1849 (10 Za 1265 H):
”İsmail ve kardeşi İbrahim’in Sinop’un Abana Kazası’na bağlı Elmaçukuru’nda sahip oldukları dağ ve tarlaları Dilsizoğlu Osman zabtetmek istediğinden, haklı olanın ortaya çıkarılmasına dair Sinop kaymakamına şukka” (Dosya 19, Gömlek 56, Fon A.}MKT.DV).
Osmanlı Arşivi 21 Eylül 1850 (14 Za 1266 H):
“Kastamonu’nun Abana Kazası’ndan olup Tophane’de sakalık yapan İsmail’in, Cideli Rençber Tahir’i yaralama suçundan üç ay prangaya vurulmasına dair meclis mazbatası” (Dosya 32, Gömlek 21, Fon A.}MKT.MVL).
1851’de Abana bucak ya da ilçedir: 4 Temmuz 1851 (04 N 1267 H) tarihli arşivde “Eski Abana Müdürü”nden (Esbak Abana Müdürü) söz ediliyor. Buradaki “müdür”ün, “bucak müdürü” (kimi kez de “kaymakam”) anlamında kullanıldığını biliyoruz.
10 Ağustos 1859’da (11 M 1276 H) da Abana ilçedir:
“Abana Kazası Almaçokoru Karyesi sakinelerinden Fesli Şerife’nin uygunsuz davranışlarından dolayı zevciyle birlikte köyden ihracı” (Dosya 139, Gömlek 99, Fon A.}MKT.DV).
1861’de ilçe Evrenye’dir.
Osmanlı Arşivi, 28 Nisan 1861 (17 L 1277 H):
“Sinop Sancağı Evrenye Kazası’ndan ve Asakir-i Bahriye çavuşlarından Abdullah Ağa’nın kardeşi Halil’i, Esirci Lüleci Mehmed Ağa Mısır’a kaçırıp Abbas Paşa’ya satmış olduğundan, Halil’in getirilip Abdullah Ağa’ya teslimi” (Dosya 187, Gömlek 87, Fon A.}MKT.DV).
Evrenye’nin bu ilçeliği kısa sürer. 22 Eylül 1861’de ilçe İnebolu’dur (İnebolu’nun ilçeliklerini ”Osmanlı Arşivlerinde İnebolu” başlığı altında görecegiz).
30 Temmuz 1865’te (08 Ra 1282 H) ilçe Abana’dır:
“Kaptan Süleyman Ağa’nın Reis-i Sefine Sinop’ta Abana Kazalı Abdurrahman ile anlaşmazlığına dair arzuhali” (Dosya 478, Gömlek 15, Fon MVL).
1873 tarihli “Osmanlı İmparatorluğu Coğrafya Sözlüğü”nde(*) Abana, Sinop “liva”sına bağlı bir yerleşim yeri olarak gösteriliyor (Liva: Osmanlılarda İl ile ilçe arasındaki yönetim birimi): “Türkiye’nin Asya yakasında, Kastamonu Eyaleti, Sinop Livası’na bağlı, Karadeniz kıyısında bir yerleşim yeri.” (Bu bilginin doğru olmadığını sanıyoruz. 1869 ve sonrasında ilçe İnebolu’dur.)
*) Dictionnarie Géographique de L’Empire Ottoman, St. Petersburg, 1873.
6 Şubat 1875 tarihli (29 Z 1291 H) Osmanlı Arşivi’nde Abana bucaktır:
“Mehmet İhsan Efendi, İstanbul doğumlu, Abana Nahiyesi Düyun-ı Umumiye Memuru Hamdi Efendi’nin oğlu(dur)” (Dosya 75, Gömlek 469, Fon DH.SAİDd).
4 Ağustos 1877’de (24 B 1294 H) de Abana bucaktır:
”Abana Nahiyesi’nde inşa olunan mekteb-i rüşdiyeye bir muallim-i sani ile bir bevvabın (hademe) tayin edilmesinin ve mekteb için masarıf-ı müteferrika tahsisine uygun görüldüğü” (Dosya 50, Gömlek 92, Fon MF.MKT).
1875 ve 1977’deki Abana’nın bu bucaklıklarına Kastamonu salnamelerinde rastlayamadık (kimbilir bu bucaklıklar yıl içinde olmuş ve salnamelere yansıtılmamıştır). Salnamelere göre 1869’dan 1882’ye dek bucak Evrenye’dir.
Abana, Kastamonu Salnamesi’ne göre 1882’de (1299 H) yeniden İnebolu’ya bağlı bir “bucak” durumuna getirildi(*).
*) Kastamonu salnamelerini İsmail Hakkı Şener (1944) ve Mehmet Köse’nin (1926) yardımlarıyla taradık. İstanbul Beyazit, İstanbul Belediyesi ve Kastamonu Devlet kitaplıklarında salnamelerin tümü yok (Kastamonu’da kimileri çeviri için verilmiş, geri gelmemiş). 1298 H (1881) tarihli salnamede Abana, İnebolu İlçesi, Evreniyye Bucağı’na (Evrenye) bağlıyken; bir yıl sonraki 1299 H tarihli salnamede Abana, İnebolu İlçesi’ne bağlı bir bucak olarak görünüyor. Evrenye, Abana’ya bağlı bir köy durumunda. Bu tarihte Küre de İnebolu’nun bucağı. Doğumuzdaki ilçe de İstefan’dır. 2000 yılından önce durum karışıktı ve Abana’nın 1945 yılından önceki ilçelikleri de bilinmiyordu. Örneğin Arkeolog Ahmet Gökoğlu, Abana’nın “H 1284 (1868) yılında İnebolu’nun bir nahiyesi” olduğunu yazıyor (Paflagonya, 1952, s 20). Nurettin Peker (1893) de ”Sultan Mecit’in ilk yazılı anayasası olan Tanzimat Fermanı’nın okunduğu 1839 yılında başlayan örgütlenmeler süresinde 1864 tarihli Vilâyet Nizamnamesi gereğince, Abana’da da belirli bir kadro ile nahiye müdürlüğü kurulmuştur” diyor (AG, 15 Nisan 1978).
Nurettin Peker (1893), Zonguldak’ın(*) da Abana ile beraber bucak olduğunu belirtiyor (AG 15 Nisan 1978).
*) Kaynaklarda 1900’den önce Zonguldak’ın bucak olduğuna ilişkin bilgi bulamadık.. Meydan Larousse (1998), “Fatih döneminde Amasra’nın Cenevizliler’den alınması üzerine (1459) Zonguldak bölgesi tamamen Osmanlı yönetimi altına girdi” dedikten sonra Zonguldak’ın, Ereğli İlçesi’ne bağlı bir köy durumundayken 1899’da ilçe olduğunu belirtiyor. Ana Britannica’nın (1992) görüşü de böyle. Zonguldak Valiliği’nin internet sitesinde Zonguldak’ın ne zaman ilçe olduğuna ilişkin bilgi yok (2013). Anılan sitede ilin yönetsel (köy-bucak-ilçe-il) geçmişi üzerine yalnızca şu bilgiler var: ”TBMM Hükümeti, 20 Nisan 1920’de Devrek, Ereğli, Mudurnu, Bartın, Göynük ve Zonguldak’ı Bolu Bağımsız Mutasarrıflığı’ndan ayırarak, Kastamonu vilayetine bağladı. 14 Mayıs 1920’de de Zonguldak Kazası mutasarrıflık haline getirilerek, Kaza Kaymakamı Ahmet Cevdet Bey mutasarrıf vekili olarak görevlendirilmiştir. TBMM’nin ilk mutasarrıflık yaptığı ilçe olarak tarihdeki yerini alacaktır. Türkiye Cumhuriyetinin İlk İli Zonguldak; 1 Nisan 1924 tarih ve 491 sayılı Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun 60. maddesine göre sancaklar kaldırılınca, Zonguldak bağımsız mutasarrıflığı, vilayet yapılmıştır.” Oysa ”1967 Zonguldak İl Yıllığı”na bakılsa, 1899’dan 1967’ye dek görev yapan kaymakam ve valilerin adları görülecektir! Osmanlı Arşivleri’nde yaptığımız araştırmada Zonguldak’ın 1899’dan sonra da bucak ve köy olduğunu görüyoruz. İşte sonuçlar: Zonguldak köy olarak 1887-88’de Bartın’ın Çarşamba Bucağı’na (Çaycuma), 1998-1899’da Ereğli İlçesi’ne, 1892-97’de Hamidiye İlçesi’ne (Devrek), 1898’de Ereğli İlçesi’ne ve 1899’da Hamidiye İlçesi’ne bağlıdır. 1899’da ilçedir. 1900’de ilçeyken önce bucak; sonra il ve yeniden ilçe olur. 1901’de ilçelikten bucaklığa düşer ve yeniden ilçe olur. 1903’te Hamidiye İlçesi, Çarşamba Bucağı köyüdür. 1907’den 1919’a dek ilçe; 1919’da bucaktır Bu dönemde Zonguldak bölgesi “Kastamonu Vilayeti Bolu Sancağı”na bağlıdır.
Adının açıklanmasını istemeyen bir Bozkurtlu:
“Sultan Abdülhamit’in Haznedar Paşası’nın odacısı Bozkurtluymuş ve hazinenin anahtarı ondaymış. Bu odacı bir kış günü Bozkurt’tan aldığı bir haber üzerine buraya geliyor. Yanlışlıkla hazinenin anahtarını da getiriyor. Bu anahtar için bir savaş gemisi yollanıyor. Abana’da karaya çıkıp Hacıyüzbaşı Ahmet’le (1839) görüşüyorlar. Hacıyüzbaşı odacıyı tanımasına karşın, gelen paşanın Bozkurt’a geçmesini her nasılsa engelliyor. Paşa, Hacıyüzbaşı’nın konukseverliğinden hoşnut oluyor ve İstanbul’a dönünce Abana’nın bucaklık kararı geliyor. Bu yüzden Bozkurtlular, ‘Bizim yüzümüzden Abana bucak oldu’ der” (özel söyleşi).
Ruhi Taner (1931):
“Dedem Hacıyüzbaşı Ahmet (1839) burayı nahiye (bucak) yapıyor. Hükümet yapısı ve PTT için hükümete yer vermiş. Tapuda böyle bir kayıt var. Bugün bu iki yapının yerinde postane var” (özel söyleşi).
Abana’nın H 1299’daki (1882) bucak olma tarihinin ayı ve günü belli olursa ve bu tarih 2. ayın (sefer) 11’inden önceyse, bucak olma yılı 1881’e geriler.
1882’deki Abana Bucağı, bugünkü Bozkurt, Çatalzeytin ve Evrenye’yi de içine alan 84 köyden (muhtarlık) oluşuyordu. 1882’de Abana Bucağı’nda belediye de vardı.
Osmanlı Arşivleri’nde gezmeyi sürdürelim:
Arşivlere göre 14 Ekim 1884’te (24 Z 1301 H) Evrenye bucaktır.
24 Ekim 1886’da (26 M 1304 H) bucak Abana’dır:
“Kastamonu Vilayeti İnebolu Kazası Abana Nahiyesi ahalisinden olup Mabeyn-i Humayun’da müstahdem olanlardan ticaret vergisi talep olunduğuna dair ahali tarafından yapılan şikayetin vilayete bildirilmesi” (Dosya 1374, Gömlek 35, Fon DH.MKT).
12 Aralık 1886’da (16 Ra 1304 H) bucak olarak Evrenye’yi görüyoruz:
“İnebolu Kazası’na mülhak Evrenye Nahiyesi ahalisinden Topaloğulları Hacı Mustafa ve Mehmet Yazıcı ve avanesinin mezkur nahiye ahalisine mezalim yaptıkları şikâyetinin tahkiki ve gerekenin ifası” (Dosya 1384, Gömlek 90, Fon DH.MKT).
3 Mayıs 1887’de (9 Ş 1304 H) bucak Abana’dır:
”İnebolu’ya bağlı Abana Nahiyesi ahalisinin emlak ve arazilerine ait temettü vergilerinin affedilmesi talepleri” (Dosya 1417, Gömlek 18, Fon DH.MKT).
15 Mayıs 1887’de (21 Ş 1304 H) Evrenye bucaktır:
“İnebolu’nun Avranya Nahiyesi’nde bulunan bir mahal hakkında ahali tarafından verilen arzuhalin gereğinin ifası” (Dosya 1420, Gömlek 28, Fon DH.MKT).
25 Temmuz 1887’de (04 Za 1304 H) de Evrenye bucaktır:
“İnebolu’nun Örenye nahiyesinden ve mavnacı esnafından pekçok kişinin, kendileri ticaret için Dersaadet’te bulundukları halde yol inşaasıyla mükellef tutulup, bedelen para talebiyle ailelerine baskı yapıldığına ilişkin şikayetin tahkik olunarak, ortaya çıkacak duruma göre gereğinin yapılması” (Dosya 1434, Gömlek 46, Fon Kodu: DH.MKT).
8 Ağustos 1887’de (18 Za 1304 H) bucak Abana’dır:
”İnebolu’nun Abana Nahiyesi’ne bağlı Elmaçukuru Köyü’nün harab olmuş olan sıbyan mektebinin iane veya Evkaf Nezareti’nce inşasının icab ettiği” (Dosya 94, Gömlek 108, Fon MF.MKT).
13 Ocak 1890’da (21 Ca 1307 H) Evrenye bucaktır:
“Kastamonu Vilayeti Evrenye Nahiyesi’ne bağlı Zaviye Köyü ahalisinden Yüzbaşıoğlu Hacı Ahmed Ağa’nın zulüm yaptığına dair şikayetin tahkiki ve gerekenin ifası” (Dosya 1689, Gömlek 24, Fon DH.MKT).
Abana 10 Eylül 1890’da (25 M 1308 H) bucaktır:
”İnebolu kazasının Abana Nahiyesi Zaviye(*) Divanı Muhtarlığı’ndan çıkarılmış olan Ömer Ağazade Hasan Reis’in hala muhtarlık yaptığı, bu hususta gerekenin yapılması” (Dosya 1759, Gömlek 116, Fon Kodu DH.MKT).
*) Yukardaki iki arşivde ”Zaviye” var. 8 Kasım 1890 tarihli (25 Ra 1308 H. Dosya 1779, Gömlek 1, Fon Kodu: DH.MKT) arşivde de ”Zaviye Karyesi” geçiyor: ”Abana Nahiyesi Zaviye Karyesi ahalisinden Yüzbaşıoğlu Hacı Ahmed Ağa’nın zulmünden şikayet eden Mustafa’nın telgrafı üzerine tahkikat icrası.” Tarihsel belleğimiz çok zayıf. İkincici arşivde sözü edilen Ömer Ağazade Hasan Reis, Abana Belediye Başkanı Mehmet Şensoy’un (Öztürk, 1891) dedesidir ve bu durumda anılan ”Zaviye” Köyü Yakabaşı (Yaylas) olmalıdır. Yakabaşı’nda bizim (HTY, 1933) de Ömer Ağa’dan geçme, ekip biçtiğimiz tarlalarımız vardı. Yalçın Gürsoy, ”Bizim Yakabaşı’nda Ömer Ağa’dan kalma yerlerimiz vardı. Ekip biçtirirdik. Benim eşekle en az 10 kez Yakabaşı’na gidip geldiğim oldu. Mısır-buğday getirirdik” diyor (özel söyleşi). Sedat Direk (1941) de, ”Ömer Ağa’nın Yaylas-Badımana’daki evini Babam Mirasyedi (Ahmet Direk, 1900) satın alıyor. Bizim bugünkü evin keresteleri o evinkindendir” diyor (özel söyleşi). Birinci ve üçüncü arşivde anılan ”Yüzbaşıoğlu Hacı Ahmet”in Kuğu Köyü (Çatalzeytin) Çiftlik Mahallesi kökenli olduğunu biliyoruz. Kuğu ile Yakabaşı arasında tek bir köy var: Denizbükü. Elimizde bu denli kanıt bulunmasına karşın, Zaviye’nin bugünkü yerini belirleyemedik! 1896 (1314 H) Kastamonu Salnamesi’nden aldığımız Abana’nın 84 köyü arasında Zaviye yok.
14 Ekim 1890’da (29 S 1308 H) Abana ilçedir:
”Abana Kazası İnaye Doğanı Karyesi camii hatibinin mahdumu müteveffa Salih Efendi’nin yetimlerine maaş tahsisi talebi” (Dosya 1770, Gömlek 59, Fon DH.MKT).
Osmanlı Arşivi 16 Ocak 1892 (16 C 1309 H):
“İnebolu’da meydana gelen kıtlık nedeniyle halka dağıtılan zahirenin alımında kullanılmak üzere Menafi Sandığı’ndan alınan paraların mürur-ı zamanla oluşan faizinin affedildiğine dair Kastamonu Vilayeti’ne yapılan tebliğ üzerine bu miktarın sadece Abana Nahiyesi’ne ait olduğu İnebolu Merkezi ve Küre Nahiyesi’ne ait olan faizlerinde affedilmesinin taleb edildiği” (Dosya 1912, Gömlek 106, Fon Kodu DH.MKT).
2 Ekim 1892’de (10/Ra/1310 H) Abana bucaktır:
“Abana nahiyesi’ne bağlı köy ahalilerinin kaza merkezinin uzak olması dolayısıyla nahiye merkezine bir nüfus memuru tayin olunması veyahutta nahiyelerinin kaza merkezi haline getirilmesi talebi” (Dosya 2006, Gömlek 86, Fon DH.MKT).
9 Ekim 1892’de (18 Ra 1310 H) bucak Özine’dir:
”İnebolu’nun Özine nahiyesi(*) Darsu köyü Muhtarı Osman Ağa’nın suistimalinden dolayı tebdili” ((Dosya 2009, Gömlek 2, Fon DH.MKT).
*) Buradaki Özine sözcüğü Ezine’ye (Abana Çayı) daha yakın. Burası Abana, Harmason gibi bir yer olabileceği gibi, Evrenye de olabilir. Evrenye’nin Evranya, Avranya, İvranya, Oranya, Oraniye Örenye, Örine, Ürine, Avrine, Evraniye, Evreniye ve Evreniyye gibi yazılışlarına da rastladık. Bu yazılışları, arşivleri Türkçeye çevirmede coğrafya bilgisi kıt kişilerin de çalıştırılmasına bağlıyoruz.
29 Kasım 1892’de (09 Ca 1310 H) bucak Abana’dır.
Evrenye’nin “bucak” olduğu zamanlar Abana’nın “köy”e dönüştürüldüğü bilgisi (ya da tersi) yok. Biz öyle varsaydık. Elimizdeki veriler çok kısıtlı olduğundan ayrıntılara giremiyoruz. Osmanlı Arşivleri parça parça çevrilip kullanıma sunulduğundan önümüzdeki zamanlarda daha açık bilgilere ulaşabileceğiz.
En sağlam bilginin, bir tür “yıllık” olan Kastamonu Salnameleri’nde olması gerekiyor. Ama salname her yıl çıkmamış (1882 var, 1889 var. Arada çıkmamış). 34 yılda (1869-1903) 21 salname çıkmış. Salname çıkmayan yılların bilgileri sonraki yılların salnamelerinde yok.
Mustafa İhsan’ın 1891’de (1308 H) yayımladığı ”Posta Rehberi”inde (İstanbul 1308/1891), ”posta merkez”i (İnebolu) ve ”bağlı olduğu yerler’i (mülhâkât) sayarken, hem Abana, hem de Evrenye bucak olarak gösteriliyor: ”İnebolu: Küre (Küre-i Nuhas), Abana ve Evrenye nâhiye’leri” (s 17).
Ana Britanica’da (1992 baskısı) Abana, Şemsettin Sami’nin “Kamusü’l-Alâmin” yapıtının 1889 baskısına göre Sinop’un İstefan Kazası’na bağlı bir “nahiye” (bucak) olarak gösteriliyor.
Hacıbeyzade Ahmet Muhtar da 1896’da (1314 H) yayımladığı “Osmanlı Memleketleri” adlı yapıtında (İstanbul, 1314), Abana Bucağı’nı Kastamonu Vilayeti, Sinop Sancağı, İstefan Kazası’na bağlı gösteriyor (s 8).
Yukardaki iki kaynaktaki Abana’nın İstefan’a bağlı olduğunu gösteren bilgi iki bakımdan doğru olmayabilir. Birincisi, o tarihlerde bucak olan Abana, İnebolu’ya bağlıdır (İnebolu’nun son kez ilçe olduğu 1869’dan beri bucak Evrenye de olsa İnebo’lu’ya bağlıdır). İnebolu’nun sürekli (en son) ilçe olduğu 1869’dan önce zaman zaman İstefan, Ayandon ve Ginolu’ya bağlanmışız. (kimi kez bu ilçeler atlanarak doğrudan “Sinop”a bağlı olduğumuz belirtilmiştir. Sancak/liva olan Sinop da Kastamonu Vilayeti’ne, kimi kez de Bolu’ya bağlıdır). İkincisi, ikinci alıntıdaki 1896’da İlçe İstefan değil, Ayancık’tır (1893 ve sonrası). “Abana, günümüzde bile (2002) “Sinop İli”ne bağlı gösterilebiliyor: Başbakanlık Halkla İlişkiler Daire Başkanlığı, “Sinop ili Abana İlçesi sakinleri, mağdur olduklarını belirterek, SSK ile sözleşmelerini iptal etmiş olan eczanelerin birikmiş alacaklarının ödenerek sözleşmelerinin yenilenmesini talep etmektedirler” (basbakanlik.gov.tr/-2002).
Tahir Sezen, “Osmanlı Yer Adları” yapıtında (Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2006), Abana’yı ve ayraç içinde Keynolu, Evrenya ve Aşağı Abana olarak tanımladıktan sonra, yönetim durumunu şöyle veriyor: 1841’de Sinop’un kazası, 1865’te İstefan’ın nahiyesi, 1945’te Kastamonu’nun kazası, 1953’te Bozkurt’un nahiyesi ve 1968’de Kastamonu’nun kazası (s 3). Buradaki bilgilerin 1945 ve 1968 tarihlerindeki doğru; ötekiler yanlış ya da eksiktir.
6 Temmuz 1893’te (22 Z 1310 H) Abana bucaktır:
“İnebolu Kazası’na tabi Abana Nahiyesi kurasının deruhte eylediği 1308 senesi aşarının ahali zimmetinde kalan alacağının tahsili ve bunun tehirine sebep verenlerin tedibini havi Abana taciri mültezimi Harablos’un arzuhali” (Dosya 232, Gömlek 17357, Fon Kodu: BEO).
7 Ekim 1893’te (27 Ra 1311 H) bucak İlişi’dir:
“İnebolu Kazası’nın İliş Nahiyesi’nde(*) bulunan geliri olmayan camilerin harab olduğu, bunların tamirine de muktedir olmadıklarından yeniden cami inşası hususunda nahiye ahalisinin istidaları (Dosya 289, Gömlek 21626, Fon Kodu BEO).
*) 23 Şubat 1910 tarihli (12 S 1328 H) arşivde de İlişi’nin adı “İliş” olarak geçer: “Abana Nahiyesi İliş İskelesi’nde bulunan Cemal Efendi’ye ait barakanın yıkılması” (Dosya 68/-1, Gömlek 38, Fon Kodu: DH.MUİ). Kimi arşivlerde İlişi “İbiş” olarak geçiyor.
29 Ekim 1893’te (19 R 1311 H) Evrenye bucaktır:
“Örenye Nahiyesi’nin Hamidiye(*) Karyesi’nde cami ve mektep inşası talebinin Kastamonu Vilayeti’ne havalesi” (Dosya 160, Gömlek 5, Fon DH.MKT).
*) Hamidiye bugün Çatalzeytin’in köyüdür.
21 Kasım 1893’te (12 Ca 1311 H) bucaklık Abana’ya geçer:
“Abana Nahiyesi mültezimlerini himaye etmekle suçlanan İnebolu kaymakamı hakkındaki şikayetin tahkikiyle neticenin bildirilmesi” (Dosya 171, Gömlek 37, Fon DH.MKT).
20 Aralık 1894’te (22 C 1312 H) Abana ilçedir:
“Ahaliye fazla aşar tarh ettiği mahkemece tespit edilen Abana Kazası Aşar Mültezimi Haralambos(*) ile onu himaye ettiği bildirilen kaymakam hakkında gerekli tahkikatın yapılarak neticesinin bildirilmesi” (Dosya 321, Gömlek 34, Fon DH.MKT).
*) Aşar Mültezimi (vergi kesenekçisi) Haralambos’un adı (İnebolulu Tacir Haralambos Yasefidis), kiminde “İnebolu’ya bağlı Abana Nahiyesi Aşar Mültezimi“ olarak önceki ve sonraki arşivlerde de geçer. Cemal Kaplan (1943) da “Köyüm Hamidiye” çalışmasında (İstanbul 2004) Haralambos’tan söz eder : “Süleyman Ağa, kısa zamanda çevrede tanınan birisi haline geldi. Harambolos adındaki Abanalı kereste tüccarı ile ortaklık kurarak, kereste ticaretine başladı. (…)İleriki yıllarda Abana, Bozkurt, Küre ve Devrekani mıntıkalarının da aşar vergilerini topladılar.”
Bu ilçelik çok kısa sürer. 25 Aralık 1894 (27 C 1312 H) tarihli arşivde Abana’yı bucak olarak görüyoruz.
10 Kasım 1898’de (25 C 1316 H) bucaklık sırası Evrenye’dedir:
“İnebolu’nun Örenye Nahiyesi’nin Namazgah Mahallesi’ndeki ikiz çocuklara maaş bağlanması” (Dosya 2132, Gömlek 5, Fon DH).
Abana, 24 Haziran 1899’da (16 S 1317 H) bucaktır.
28 Kasım 1901’de (17 Ş 1319 H) bucak Evrenye’dir:
“Evrenye Nahiyesi’nin Hamidiye Köyü’nde mektep ve cami inşası için gerekenin yapılması” (Dosya 2562, Gömlek 54, Fon DH.MKT).
25 Ocak 1902’de (15 L 1319 H) bucak Abana’dır:
“Tahsisatı Küre’ye nakledilen rüşdiyenin Mepavri nahiyesinde değil Abana Nahiyesi’nde olduğu ve yeniden açılmasına gerek görülmediği” (Dosya 601, Gömlek 29, Fon Kodu MF.MKT).
6 Şubat 1902’de (27 L 1319 H) de bucak Abana’dır:
“İnebolu’nun Küre ve Abana nahiyelerinde av maksadıyla dolaşacak olan Almanya Sefareti Başkatibi Mösyö Hernik’in gizlice izlenerek ahval ve hareketlerinin bildirilmesinin ilgili makamlara tebliğ edildiği” (Dosya 2585, Gömlek 9, Fon DH.MKT).
2 Temmuz 1902’de (26 Ra 1320 H) bucak Evrenye’dir.
06 Nisan 1903’te (08 M 1321 H) Abana bucaktır:
“Fuad Vapuru mürettebatından, İnebolu Kazası’nın Abana Nahiyesi’ne bağlı Gülmet Karyesi ahalisinden Kalender oğlu Onbaşı Ahmed bin Mehmed adına tanzim edilen Tezkire-i Osmani’nin Bahriye Nezareti’ne gönderildiği” (Dosya 681, Gömlek 50, Fon DH.MKT).
Osmanlı Arşivi 15 Nisan 1907 (2 Ra 1325 H):
“Abana Nahiyesi’nin Cibana Karyesi’nde mutasarrıf olduğu hane, karye hatibi Hüseyin Efendi tarafından yıkılarak enkazıyla kendi arazisinde hane inşa ettirdiği haber verildiğinden hukukunun muhafazasının karye ahalisinden Mustafa tarafından talep edildiği” (Dosya 1160, Gömlek 63, Fon Kodu DH.MKT).
1908’de Abana Bucağı’nda belediye yoktur(*). Bir dönem bucaklığın Evrenye’ye geçmesiyle yitirilen belediye yeniden kurulamamış olabilir.
*) Osmanlı Arşivi 21 Temmuz 1908 (22 C 1326): “Kastamonu’ya bağlı İnebolu Kazası’nın Abana Nahiyesi’nin öneminden dolayı burada bir belediye dairesi teşkili talebi” (Dosya 74, Gömlek 35, Fon DH.TMIK.S). 25 Mart 1909 (03 Ra 1327 H) tarihli arşivde de ”Kastamonu Vilayeti’ne tabi Abana Nahiyesi merkezinde bir belediye dairesi teşkilinin Şura-yı Devletce de uygun görüldüğü” bildiriliyor (Dosya 2776, Gömlek 46, Fon Kodu DH.MKT).
Yukarı Abana, Abana’dan ayrı muhtarlıktı. Kastamonu salnamelerinde ”Abana”, kimi kez ”Aşağı Abana”, “Yukarı Abana” diye iki muhtarlık olarak geçer. Bu iki muhtarlığı, Yukarı Abana Muhtarı Çolak Hafız (Mehmet Yücel, 1878) 1927’de birleştiriyor.
Osmanlı Arşivi 26 Eylül 1908 (13 Eylül 1324 Rumi):
”Abana’nın Yukarıabana karyesi ahalisinden ve bin üç yüz yirmi üç senesi birinci tertibinden olup İnebolu Kaymakamlığı tarafından gönderilmesi istenen Mazlum oğlu İsmail bin Mustafa’nın İzmir’e asker olarak sevkedildiği haber verildiğinden bu haberin doğruluğunun tahkiki” (Dosya 357, Gömlek 75, Fon Kodu: ZB).
27 Mayıs 1909’da (7 Ca 1327 H) bucak Yukarı Abana’dır:
”İnebolu’nun Yukarı Abana Nahiyesi ahalisinden Mustafa’nın tasarrufunda olan tarlanın aynı nahiye ahalisinden Hacı Hüseyin oğlu Ahmed Kaptan tarafından zabtedildiğine dair şikayetle ilgili vilayetçe tahkikat yapılması” (Dosya 2824, Gömlek 83, Fon: DH.MKT).
Burada arşivlerin tümünden söz etmiyoruz. Örneğin 1909 ile 1914 aralığında Abana’yı ”bucak” gösteren 15’i aşkın arşivden burada yalnızca birkaçını verebiliyoruz.
Osmanlı Arşivi 10 Nisan 1914 (14 Ca 1332 H):
”Abana Nahiyesi’nin kaza yapılması isteğiyle ahali adına Belediye Reisi Mehmed Ali tarafından çekilen telgraf” (Dosya 3, Gömlek 58, Fon DH.İ.UM.EK).
14 Mayıs 1914 (18 C 1332 H) tarihli arşivde de Abanalıların “ilçe” olma istekleri var:
“1- Sinop’a bağlı Gerze nahiyesinin üçüncü sınıftan kazaya tahvil edildiği. 2- Koçhisar, Abana ve Göre nahiyelerinin kazaya tahviliyle İnebolu’nun liva haline ifrağı isteği” (Dosya 204, Gömlek 19, Fon DH.İD).
26 Mayıs 1914’te (1 B 1332 H) Abana ilçedir:
“Abana Kazası’nın Alçılar(*) Karyesi ahalisinden Ayanoğlu Numan’ı katleden Ayanoğlu Mustafa’nın derdest olunarak adliyeye teslim edildiği” (Dosya 75, Gömlek 6, Fon DH.EUM.EMN).
*) Buradaki “Alçılar Köyü” kuşku uyandırıyor. O zamanki Abana İlçesi bugünkü Bozkurt ve Çatalzeytin ilçeleriyle Evrenye dolayını da kapsıyor. Bugünkü Bozkurt’un Şeyhoğlu Köyü’ne yakın, Devrekâni sınırları içinde bir Alçılar Köyü var (1955’te Küre İlçesi’nden geçmiş). Arşivlerde Abana’ya bağlı gösterilen şu köylere de rastladık: Aşağıgövde, Beyler, Asmakoz, İnaye Doğanı, DİDİ, İnaye Doğanı, Söğüd, TUZ, ABA, Ayvat, Dağdivanı İsmail, AYVAN, KINALI, CELEBLER, Ebih, Gödele, Zive, ZAVİYE, Satarcık, İBİŞ, İliş, Dağdivanı (büyük yazılanlarda Abana’nın İnebolu ya da Kastamonu’ya bağlı olduğu vurgulanıyor). Yalın yanlışları almadık. Almaçokuru’nun “Elmaçukuru”; ”Gülmet”in ”Gölmet” olduğunu anlıyoruz. “Güveynikler” sözcüğü geçerken “Macaroğlu Abdullah”tan söz ediliyor. Bundan, “Göynükler” olduğunu anlıyoruz. 13 Eylül 1908 (21 Ş 1326 H) tarihli arşivde de “Kastamonu’nun Abana Nahiyesi dahilindeki Ortasöğüt karyesine bağlı olan Cabana karyesinin Ortasöğüt’ten fekk-i irtibatıyla Ovday karyesine bağlanmasına dair askeri mütalaanın bildirilmesi talebi”nden söz ediliyor. Burada anılan yerlerin Ortasökü, Cabana ve Oday olduğunu anlıyoruz. Osmanlı’nın ne yapacağı belli olmaz ama, kuşku duyulan bir başka durum da 30 Mayıs 1914’te (ilçe olma isteğinden 16 gün; ilçe olarak gördüğümüzden 4 gün sonra) Abana’nın yeniden “bucak” görünmesidir: “İnebolu Kazası’nın Abana Nahiye’sinde Kuru Nasuhoğlu Mehmed’in makdumu Hasan’ın katili Hüseyin B. Hamza’nın derdest olunarak adliyeye teslim edildiği” (Tarih 05 B 1332 H. Dosya 75, Gömlek 48, Fon DH.EUM.EMN).
Osmanlı Devleti’nde başka Abanaların da bulunması olasılığı var. Tarihi verilemeyen bir arşivde şöyle deniliyor: “Geyveli, nam-ı diğer Abana Kazası’nda sakin ve mütemekkin ahali-i İslamiyenin isimlerini kendi rızaları üzerine ba-irade-i seniyye tarh ve tevzi olunan vergilerin miktar ve müfredatını havi vergi defteridir. Defter yapışık olduğu için sahife numarası tahminidir” (Dosya 1/-1, Gömlek 20769, Fon MAD.d). Bizim Abana’nın bir adının da “Geyveli” olduğunu hiç duymadık. Bu arada arşivlerden, Kütahya’da 1776’da ”Arslan Abana” adlı bir bucak olduğunu öğreniyoruz (bugünkü Aslanapa İlçesi).
1914’te Çatalzeytin 24 köyle İnebolu’ya bağlı bir bucak olarak Abana’dan ayrıldı (1909’da da Çatalzeytin’in kısa bir bucaklığı var).
1916’da (1334) Küre Bucağı’ndan 11 köy Abana’ya geçti (Küre’nin son ilçeliği 1925’tir. Devrekâni de 1944’te ilçe oldu*).
*) Osmanlı Arşivleri’nde Devrekâni’nin bucak ve ilçelik yılları: Bucak: 1665, 1667, 1669, 1678, 1695, 1697, 1699, 1718. İlçe: 1719. Bucak: 1722, 1725, 1730. İlçe: 1731. Bucak: 1735, 1739, 1754, 1758, 1763, 1767. İlçe: 1774 (1 Nisan). Bucak: 1774 (2 Ekim), 1788, 1789, 1791. İlçe: 1793. Bucak: 1801, 1802. İlçe: 1803. Bucak: 1805. İlçe: 1812, 1814. Bucak: 1815. İlçe: 1817, 1838, 1840, 1845, 1846, 1849, 1850, 1852, 1853, 1858, 1859, 1861, 1862, 1864, 1866, 1873. Bucak: 1874, 1879, 1887, 1888, İlçe: 1890. Bucak: 1891, 1892, 1893, 1894, 1898, 1899, 1902, 1905, 1906, 1907, 1908, 1910, 1914. İlçe: 29 Haziran 1919. Cumhuriyet devrindeki ilçeliği: 1944 (Cumhuriyet Arşivi, 19 Ağustos 1944: “Kırıkkale, Şabanözü, Kurşunlu, Turhal, Çekerek, Çayeli, Kaman, Yatağan, Afşin, Devrekâni, İvrindi, Çaycuma, Akyazı, Ulus, Taşova ve Alaçam ilçelerinin kurulması ve sınırlarının tesbiti”).
1916’da da Abana yine kısa bir süre için bucaklığını yitirdi: Enver Paşa’nın (1881) girişimiyle bucaklık Evrenye’ye verildi ve yeni bucağın adı “Evrenpaşa” oldu (o sıralarda Enver Paşa’nın Babası Ahmet Bey, Evrenye yakınındaki Darsu Köyü’nde oturuyordu).
Osmanlı Arşivi 12 Mart 1916 (07 Ca 1334 H):
”İnebolu Kazası’na bağlı Abana Nahiyesi merkezinin Enverpaşa olarak değiştirilen Avrine köyüne nakline yapılan itirazların reddedilerek, alınan nakil kararının uygun bulunduğuna dair” (Dosya 79, Gömlek 19, Kodu DH.İ.UM.EK).
Osmanlı Arşivi 09 Mayıs 1916 (06 B 1334 H):
“Abana Nahiyesi merkezi Evrenye Köyü’ne nakledilmişse de isminin Enver Paşa olarak değiştirilmesinin vilayetin selahiyeti olduğuna dair” (Dosya 45/-3, Gömlek 23, Fon DH.İ.UM).
Evrenye’de 1916’da belediye de kurulur. 1881’de de (bucaklığın Abana’ya geçmesinden bir yıl önce) Evrenye’de belediye var (Kastamonu Salnamesi).
Osmanlı Arşivi, 9 Mayıs 1916 (6 B 1334 H):
“İnebolu’ya bağlı Enverpaşa Nahiyesi’nin gelişmeye müsait hali gözönüne alınarak, belediye teşkiline izin verildiği (Dosya 86, Gömlek 39, Fon DH.UMVM).
Evrenye’nin bu 1916’daki bucaklığının iki yıldan çok sürdüğünü yazanlar var.
İçişleri Bakanlığı Genel Müdürlüğü’nden aldığımız, dilekçemize 20 Aralık 2000 tarihli yanıtta, ”Abana Nahiyesi’nin 1916 yılında bucak merkezinin Evrenye Köyü’ne taşınması ile Evrenpaşa adını aldığı, 1918 yılında nahiye merkezinin Abana Köyü’ne taşınarak, nahiyenin tekrar Abana adını aldığı” bildirilmektedir.
Adil Tığlıoğlu (İnebolu, 1902):
“...İşte bu Enver Paşa’nın (1881) babası Hacı Ahmet Bey (ki, uzun boylu, beyaz gür sakallı, vakur bir zat idi), Evrenye’nin Darsu Köyü’nden olduğu için 1915 senesinde Abana’nın nahiye (bucak) merkezini alıp, Evrenye’ye oturttular. Adına da ‘Enverpaşa Nahiyesi’ dediler. Namık Bey isminde şişman, uzun boylu, iri yapılı ve iri burunlu 55-60 yaşlarında bir nahiye müdürü vardı. Harp bitinceye kadar bu mertebe devam etti. Tabii Abana köy olmuştu. Harp bittiğinde aslına dönüşerek Evrenpaşa Nahiyesi’ni aldılar, Abana’ya iade ettiler. Evrenye yine köy, Abana nahiye oldu. Ama bu işlemde Evrenyelilerin hiç kusurları ve suçları yoktur. Bu davranış, Evrenyelilerin istekleriyle değil, siyaseten olmuştur” (AG, 15 Haziran 1978).
İhsan Ozanoğlu (Kastamonu, 1907):
“1916’da nahiye merkezi Evrenye’ye kaldırılmış, 1918’de ise müdürlük yine Abana’ya naklolunmuştur” (Kastamonu Kütüğü, İstanbul 1952, s 90-91).
6 Şubat 1917 (13 R 1335 H) tarihli arşivde Abana’nın da bucak olmasının uygun bulunduğu belirtiliyor:
“İnebolu Kazası’na tabi Çatalzeytin ve Enverpaşa nahiyeleri ortasında ve nahiye merkezine uzak bir mesafede bulunan 48 köyden mürekkeb olmak üzere bir nahiye teşkiliyle isminin Abana olması hakkında yapılan müracaat ve teklifin Vilayet İdare Meclisi tarafından uygun bulunduğu” (Dosya 27, Gömlek 46, Fon DH.İ.UM.EK).
15 Şubat 1917’de (22 R 1335 H) Abana Bucaktır:
”İnebolu’da Abana nahiyesinde teşkiline lüzum görülen belediye hakkında malumat-ı mahalliyenin beyanı” Dosya 1682, Gömlek 19, Fon Kodu: ŞD).
Evrenye’nin 1916’daki bucaklığı iki yıl değil, bir yıldan az sürdü. Ya da hem Abana, hem de Evrenye bucaklığını sürdürdü (arşivlere göre Abana bu devrede yukardakilerden başka 12 Mart 1916, 2 Mayıs 1916, 30 Nisan 1917, 2 Mayıs 1917, 26 Eylül 1917’de “bucak” görülüyor. Bu tarihlerde Evrenye’nin bucaklığı yok).
Ama 29 Mart 1919 (26 C 1337 H) tarihli arşiv, ”Evrenye Nahiyesi Merkezi’nin Abana’ya nakli”ni yaparak, Abana-Evrenye çekişmesindeki son noktayı koyar:
“Kastamonu’da Evrenye Nâhiyesi merkezinin Abana’ya nakli” (Dosya 10/-2, Gömlek 2//27, Fon DH.İ.UM).*
*) Kararlar genellikle önce “il genel meclisi”nce alınır. Kimi kez ilin kararı uygulanmaz. Kimi kez de, aşağıdaki örnekte olduğu gibi karar alınması istenir. Abana’nın son bucaklık kararı öncesinde Kastamonu Valisi’nin (İbrahim Hakkı Bey) İçişleri Bakanlığı’na (Dahiliye Nezareti) 5 Mart 1919 (5 Mart 1335) tarihli yazısı: “Devletlü Efendim Hazretleri / 2 Mart 1335 (2 Mart1919) tarih ve 144 numaralı acizane yazılarımızla arz olunduğu üzere Enver Paşa adıyla adlandırılan Evrenye Nahiyesi merkezinin tekrar ‘nam-ı kadim’i olan Abana’ya alınması hakkında Vilâyet Genel Meclisi’nce karar alındığı 16 Şubat 1335 (16 Şubat 1919) tarih ve 69 hususi numaralı emirnamelerinize cevaben arzolunur” (Ferhat Kütüklü-Kâmil Tunoğlu, “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kastamonu, İstanbul 2012, s 541).
Evrenye, eski haritalarda hiçbir zaman Abana’nın önüne geçememesine karşın (Evrenye’nin gösterildiği çok az sayıdaki haritada Abana var; Abana ve Apana’nın gösterildiği pek çok haritada Evrenye yok), bucaklık ve ilçelik konusunda zaman zaman Abana’nın (dahası İnebolu’nun da) önüne geçebilmiştir.
Abana 1920’lerde tam donanımlı bir bucakken, 1930’lu yılların başlarında kimi birimlerin kaldırıldığı anlaşılıyor.
Cumhuriyet Arşivi 1 Aralık 1924:
”Küre ve Abana’da bir tapu memuru çalıştırılması hususunda Kastamonu Milletvekili Ahmet Mahir’in teklifi” (Dosya 12210, Fon 30..10.0.0, Yer 134.961..10).
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk “yönetim kadrosu” listelerinin yayımlandığı “1926 Devlet Salnamesi”nde Abana Bucağı’nda “Sulh Hakimi Mustafa Bey”in de görev yaptığı yazılıdır.
Nuri Eren (1920):
“Ben Abana’da 1920’lerin sonuna dek adliye olduğunu biliyorum. Sulh yargıçlığı, nüfus memurluğu ve tapu dairesi vardı. Hükümet, bugünkü (2002) balık satılan yerdeki Hacıyüzbaşı’nın yapısıydı” (özel söyleşi).
13 Şubat 1937’de Abana Merkez Muhtarı 1904 doğumlu Mustafa Şenol’un (imza “M Şenol” olarak okundu) 8 köy muhtarı (Toza, Iğrava, Gelevye, Zırma, Sinciros, Hacıveli, Bayramgazi ve Göynükler) ve 2’si merkezden 14 üyenin imzaladığı (köylerdekiler “mühür”) ve İçişleri Bakanlığı’na verdikleri dilekçede yeniden “tam donanım” isteniyor(*).
*) “Nahiyemiz bulunan Abana, 60 köyü ve 30.000 nüfusu havidir. Merkezin İnebolu’ya mesafesi karadan 6 saat ve köylerinin kısmı küllisi de 14 saat gibi uzaklığı vardır. Nüfus, vergi, tapu ve mahkeme işlerinde tam teşekküllü olduğu hengamda halkın kolaylıkla işleri görülüyordu. Halbuki beş altı sene evvel tam teşekküllü olan bu nahiyeden bu teşkilat kaldırılınca, köylümüz bu gibi dairelerde kolaylıkla gördükleri işleri yaptırabilmek için İnebolu gibi 14 saatlik karadan, yolsuz ve dağlık arazide gitmek külfetinde kalmak suretiyle ezilmekte bulunmuştur. Halkın ve köylünün şu müşkülatını kaldırmak gayesiyle emsaline kıyasen tam teşekküllü nahiye haline tekrar konulması hakkında 1934 ve 1935 senelerinde iki defa yüksek vekâletten dilemiş isek de, bütçenin imkânsızlığından bu dileğimiz is’af buyurulmamış ve halk, köylü de bu müşkülatı iktiham edegelmekte bulunmuştur. Hükümet-i Cumhuriye’mizce halkın ve köylünün refah ve kalkınması için bütçe meselesi mevzubahis olamayacağından, hükümete her suretle sadakatı bulunan halkımızın 14 bin lira kıymetinde kargir hükümet, 2 bin lira kıymetinde bir telgrafhane, 7 bin lira kıymetinde beş sınıflı bir ilkokul ve 2 bin lira kıymetinde bir köy konağı binaları gibi tesisatı sırf kendi çalışma ve mali kuvvetleriyle meydana getirmişlerdir. Halkın ve köylümüzün şu fedakârlığı derpiş buyurularak, kendilerinin resmi devairde olan işlerinin tedviri için kaza merkezi olan İnebolu’ya kadar gitmek suretiyle katlandıkları mezalim ve müşkülattan bir an evvel kurtarılmak üzere lağvedilmiş olan tam teşekkülün tekrar nahiyemizde bu yıl ihyasını sevgi ve saygılarımızla arzederiz” (Varol Yazgan).
1945’te yeniden ilçe olan Abana, bugünkü Bozkurt ve Çatalzeytin ilçeleriyle Evrenye çevresini de içine alıyordu. 1945’te Abana’nın 83 köyü vardı (merkezle beraber 84 muhtarlık) ve ilçenin İnebolu ile sınırını Adıyaman Deresi oluşturuyordu (Abana’nın 1945’te ilçe oluşunu ve bu ilçeliğin kaldırılışını ayrı bölümlerde işleyeceğiz).
1948’de Devrekâni’nin Şeyhoğlu Köyü de Abana’ya geçti (Cumhuriyet Arşivi).
1949’da Abana’nın 8 köyü İnebolu’ya bağlandı. Bu köyler Evrenye, Namazgah, Keti, Kazla, Çerçille, Zerveli, Güde ve Ayvat’tır (Cumhuriyet Arşivi).
1951’de Hacıveli ve Bağlık (Iğrava) Abana Belediyesi’ne bağlandı (Cumhuriyet Arşivi).
1952’de Abana’nın (Çatalzeytin’le beraber) 74 köyü vardı.
1953’te Abana’nın Dibek, Hayrioğlu ve Gedefi köyleri, İnebolu’ya bağlandı (Cumhuriyet Arşivi).
Abana 1954’te(*) siyasal nedenlerle (1950 Genel Seçimleri’ni DP kazanınca, Abana’daki seçmenlerin CHP’li olması nedeniyle) "köy" yapıldı.
*) İlçeliğin kaldırılma ylını “1954” olarak algılıyoruz. 21 Aralık 1951’de çıkan karar, 6 Ocak 1954te uygulandı.
Kaldırılan belediye 1957’de yeniden ve son kez kuruldu.
1962’de Konakören Köyü (Toza) de belediye sınırlarına alındı (Cumhuriyet Arşivi).
"Abana" adı 1963’te "Altınyaka" olarak değiştirildi. Belediye Başkanı Fahri Yazgan’ın (1916) çabasıyla Danıştay’a "dava" açılarak 1965’te "Abana" adı geri alındı.
Abana, Anayasa Mahkemesi kararı sonucu 1967’de İnebolu’ya bağlı bir bucak; 1968’de de yeniden ve son kez ilçe oldu.
Dünya tarihinde Abana gibi bu denli yönetimiyle çok oynanan (köylük, bucaklık ve ilçelik arasında gidip gelen) bir başka yer olamaz!
Bugün 1 belediyesi, 5 mahallesi ve 10 köyü bulunan Abana’nın 7’si doğal kumsal olmak üzere 11 km uzunluğunda deniz kıyısı var. Yüzölçümü bakımından Kastamonu’nun en küçük ilçesi(*) olan Abana’nın (33 km2) en yüksek yeri 300 m’dir.
*) Oturanı bakımından da en küçük ilçe Ağlı (toplam 2.944 kişi); sondan ikinci de 3.504 kişiyle Abana’dır (2011).
“Abana İlçesi’ndeki 3322 hektar arazinin 1743 hektarında kuru tarım (% 52,5) 2 hektarında sulu tarım, 199 hektarının bahçe, 58 hektarının da zeytinlik olarak kullanılmaktadır. Ayrıca 1092 hektar (32,9) orman-funda, 74 hektarı da yerleşim alanıdır. Kuru tarım yapılan alanın % 16,1 orta eğimli, % 83,9’u dik eğimlidir. Toprakların % 1,8’i orta derin geri kalanı da sığ ve çok sığdır. İli’n yıllık nüfus artış hızı en yüksek olan İlçesi % 008,8 ile Abana”dır (Kastamonu İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2006 yılı raporu, Kastamonu 2007).
Abana’dan tarih boyunca hiçbir ordu geçmedi. İhsan Ozanoğlu (1905), Abana’yı bir kez Rusların; bir kez de Kurtuluş Savaşı”nda Yunanlıların bombaladığını yazar(*).
*) “Candaroğulları çağından beri pek iyi malumunuz olan Abana’da askeri bir hareket olmamıştır. Ancak, sahildeki deniz vasıtaları bir defa Rusların bombardımanına maruz kalmış; bir defa da Milli Mücadele’de kasaba Yunanlılar tarafından bombardıman edilmiştir” (Kastamonu Kütüğü, 1952, s 91). “Turistik Kastamonu” adlı yapıtta da (Kastamonu Halk Eğitim Merkezi Yayınları-1, 1958) bu konuya değinilmiş (s 23-24): “...Türk-İslam çağında ise Rusların sahildeki deniz vasıtalarını uzaktan bombardıman etmesi, bir defa da Yunan harp gemilerinin birkaç mermi savurması tarihe mal olmuş hadiselerdendir.”
22 Nisan 1791 (18 Ş 1205 H) tarihli Osmanlı Arşivi’nde beş Rus gemisinden Abana ve Çatalzeytin dolayında sandalla karaya çıkıldığı ve halka zarar verildiği yazılıyor:
“Beş adet Moskov gemisinin Abana ve Çatalca İskelesi civarına demir attıkları ve sandallar ile kıyıdaki halka zarar verdikleri” (Dosya198, Gömlek 10010, Fon HAT).
Hayati Tahsin Yılmaz (Abana Belgeseli” 2. baskı çalışması)