EFENDİM

• 20 Nisan 2007 Cuma 21:24:06

EFENDİM.

Uzun zamandır aklımı kurcalayan bir sözcük “efendim”.
İşittikçe hep sormuşumdur. Neden efendim? Kim efendi? Kim köle? Kimin efendisi? Bu ve benzeri sorular kafamın içinde dolaşıp durur.Bu soruları kendi kendime yanıtlamaya çalışırım.
Böylesi durumlar belki sizlere de olmuştur. Durup bir sözcüğün anlamını düşündüğünüzde
ya tümü ile anlamsızlaşır,ya siz herkesten başka anlamlar çıkartırsınız veya hiç ummadığı-
nız bir içerik ile karşı karşıya gelirsiniz. Hiç sevmediğiniz,istemediğiniz,onaylamadığınız bir anlamdır bu. Bize öğretilmiştir,dayatılmıştır,kullanırız. “Hoca” sözcüğünü örnek olarak alırsak asla bu günkü anlamda bir öğretmenin karşılığı olamaz. Osmanlıda din görevlisi
çocuklara din içerikli bir eğitimde verir. Tut sen bu anlamı çağdaş öğretmenler içinde kılan. Doğru mu bu?
Neyse konumuz o değil. Herkesin çok sık kullandığı,kullanmaya zorlandığı “efendim”
sözcüğü.
Ardıç İngilizce Türkçe Sözlüğe baktım. Sir/sör/ ad efendi,bey,beyefendi.Soyluluk ünvanı.
Altında,sire var.Krala hitap ederken kullanılan,ona ait bir hitap. Demek ki başkasına kullanılamıyor.
Arkasından merak edip lord sözcüğüne de baktım. Karşılığı tanrı,belirli resmi görevlilere verilen unvan.Ünlem(şaşkınlık ve endişe ifadesi)
Her ikisinde de yer alan soyluluk ünvanını bir kenara ayırıyorum.Ama ayırmadan öncede şunu belirtmek isterim ki lord’un ortaya çıkışı tanrı ile yakından alakalı. Onlar tanrının yer yüzündeki temsilcisi, gölgesi kralın en yakınları değil mi? Zaten sözlükte karşılığını tanrı olarak vermiş. Sahip olmayı,zenginliği de ifade etmiyor mu? Endişe ifadesi olarak ise ne
kadar kullanılıyor orasını bilemiyorum.Çünkü bu kelimenin bu yöndeki anlamı bizde hiç bilinmiyor galiba. O da ayrı bir tartışma konusu olabilir.
Gelelim sörün bey karşılığına.Bey günümüz Türkiye’sinde erkek özel adlarından sonra kullanılan bir saygı sözü. Karşınızdaki kişi saygı duyulacak birisi olacak.Günümüzde kimlere saygı duyuluyor? Parası çok,omzu kalabalık ve mevki sahiplerine.Yani yöneten sınıfta yer almak gerekiyor. Zaten eskiden zengin,ileri gelen kimse, bay imiş karşılığı.
Bay, küçük bir devletin başkanı.Komutan. Bu açıklamalar da TDK sözlüğünden.
Gelelim bu karşılıklardan efendi’ye. 1. Efendi’yi TDK sözlüğü şöyle açıklıyor. Eğitim görmüş kişi için özel adlardan sonra kullanılan ünvan. 2. Günümüzde bey ünvanından farklı olarak özel adlardan sonra kullanılan ikinci dereceden unvan. 3. Buyruğu yürüyen,
sözü geçen kimse. 4. Koca. v.b devam ediyor.
Efendim ise şöyle açıklanmış adı geçen sözlükte. 1. Bir sesleniş karşısında “buradayım”
Anlamında kullanılır. 2. Anlaşılmayan bir sözü tekrarlatmak veya karşısındakinin ne düşündüğünü sormak için kullanılır. 3.Nezaket ve saygı için söze katılır.
Buradayım anlamında kullanacaksak neden buradayım demiyoruz da efendim diyoruz.
Anlayamadıksa neden anlayamadım demiyoruz Düzgün tümceler ile konuştuğumuz biri
sine zaten yeterince saygı gösteriyoruzdur bence efendim demeye gerek var mı bunlar için?
Yukarıdaki açıklamalarda ortak birkaç nokta var. Bunlardan birisi saygı. Açıklamalardan da anlaşılacağı üzere bu saygı karşınızdakine sizin eşitiniz olduğu için ya da sadece insan olduğu için duyulan bir saygı değil.
Yukarıda da belirttiğim gibi Yöneten sınıftan olmanız gerekiyor gibi geliyor bana.Birincisi,eğitim görmüş olacak. Okur yazar değilseniz,üniversite veya yüksek okul bitirmediyseniz.İşçiyseniz,köylüyseniz bu saygıya değmiyor musunuz demektir? İkincisi buyruğu yürüyecek. Öncelikle burada buyurma yetkiniz olacak.O da nasıl olur en azından emrinizde birkaç kişi olmalı ki emirlerinizi verebilesiniz . Emrinizde kimse yoksa her işinizi kendiniz yapıyorsanız ne olacak? Size kimse saygı duymayıp efendim,beyim demeyecek.
Osmanlı’da olduğu gibi koca, eş anlamında kullanıldığını düşünecek olursak ortada gene eşitlik yok bir buyuran,emreden var, bir uygulayan.Orada da kadınlar zaten ikinci sınıf , üçüncü sınıf insan. Cariye,köle alınıp satılabilen bir meta.
Soyluluk ünvanı olarak düşünsek gene aynı kapıya çıkıyor. TDK sözlüğüne bakalım.
Soylu; 1.Doğuştan veya hükümdar buyruğuyla ,bazı ayrıcalıklara sahip olan ve özel ünvanlar taşıyan,asil.(Bence özel yetkileri olan,yetkileri başkasında bulunmayan) 2.
İyi tanınmış,köklü aileden gelen. 3. Saygı uyandıran,yücelik taşıyan.
Buradan da anlaşılacağı üzere hükümdara yakın olacak ,onun uşağı ,emirlerini yürüten olacak.Herkeste bulunmayan yetkileri ve ünvanları olacak. Erkin bir bölümünü elinde bulunduracak.Kimin böyle ünvanları var? Tanrının ve onun adına yeryüzünün bir kısmını
yönetme yetkisini kendinde gören kral,hükümdar.Hükümdar tanrı adına ülkeyi,tebayı yöetecek ama yardımcılara da ihtiyacı var. Yardımcılarının da tabi ki “efendi” olmaları gerekiyor.Yani özel yetkileri,malları,mülkleri,paraları,yetkileri,köleleri,cariyeleri,emrinde kolluk kuvvetleri olacak ki saygı duymayanları,karşı gelenleri,hak hukuk,adalet,eşitlik isteyenleri susturup saygı duydursun.
Gördüğünüz gibi İngiltere de Sör (efendi) sözcüğünün ucu tanrıya kadar varıyor. Ülkemizdeki karşılığına baktığımızda bir yöneten ile yönetilen,buyuran ve buyrulan
kavramlarından yönetme yetkisi olana denk geliyor.
Mutlaka bir çok İngiliz ve Amerikan filmi izlemişsinizdir.Feodal dönemi,köleleri anlatan
Hatta daha uzağa gitmeye gerek yok. Savaş ve asker filmleri izlediyseniz görmüşsünüzdür.Üstler astlarını baskı altında tutmak,emirlerine uymalarını sağlamak için
Her tümcelerinin sonunda “efendim” demeyi öğretiyorlar önce.
Yani her şeyden önce “efendim” sözcüğü bir ast üst ilişkisi içeriyor,bunu kimse yadsıyamaz. Hatta bunu daha çıplak olarak görmek istiyorsak uzun yıllardır İngiltere’nin
sömürgesi olan Hindistan’a bakmak yeterli. Yerli halk İngiliz efendilerine ne diyor? “Sahip”.Efendim sözcüğünde mutlaka bir sahiplenme durumu da yok mu sizce?
Efendim;Kimin efendisi? Kimin üstü? Bu sözcüğü söyleyenin üstü,yöneticisi,amiri,kocası
sahibi. Dilimizde,yaşamımızın nerelerinde kullanıldığına bir bakarsanız,bakanlara,başbakanlara,cumhurbaşkanına,milletvekillerine hizmet veren kişilerin kullandığı sözcük çoğunlukla adı yerine “beyefendi” değil mi? Ne demek oluyor bu? Yöneten,üst,sahip,amir,buyuran,emreden . Bu sözcüğü söyleyen ise yönetildiğini,teba olduğunu,yurttaş,vatandaş,eşit haklara sahip bir insan olmadığını baştan kabul etmiş oluyor.
Bu gün eski anlamının,feodal dönemdeki anlamın kalmadığını iddia edebilirsiniz . Ama şunu unutmamak lazım ülkemizde feodal bir takım ilişkilerin,kalıntıların olmadığını söylemek ne kadar abesle iştigal ise bu sözcüğün içeriğinin değiştiğini söylemek te aynı.
Sözcüğün anlamını ben algıladığım şekilde açıklamaya çalıştım.Bu sözcüğü ben böyle algıladığım için onu kullanmıyorum ve kullananlara da kızıyorum.
Çocuğunuza sesleneceksiniz; Memet ! “efendim”. Eşinize sesleneceksiniz;Aşkım !
“efendim” diyecek. Siz eşinizi kendinizden aşağı ve yönetebileceğiniz,üzerinde her türlü hakka sahip olduğunuz bir eşya gibi mi düşünüyorsunuz? Çocuğunuzu emrinizdeki bir asker olarak mı algılıyorsunuz ?
Sizleri bilmem ama ben eşitim olarak görüyorum herkesi. Onlar bana seslendiğinde “efen
dim ” demiyorum,onlarında ben efendisi değilim. Efendim yerine buradayım.dinliyorum,
duyuyorum,anlayamadım tekrarlar mısınız diyorum.. Nasıl sizce de uygun mu?

8 Ocak 05
Hürdoğan AYDOĞDU