AZERBAYCAN TARİHİ.

• 13 Ağustos 2021 Cuma 17:14:55

AZERBAYCAN TARİHİ.
Azerbaycan coğrafyasında MÖ III bin yılının ikinci yarısında toplu yaşamın başladığı biliniyor. Urmiye Gölü çevresinde Sümerler ile komşu yaşayan Kutiler, Azerbaycan coğrafyasının ilk meskun toplumu olarak kabul ediliyor. Daha kuzeyde ise Turukkiler’in varlığı biliniyor. MÖ II bin yılı ile bin yılı arasındaki dönemde ise Azerbaycan coğrafyasında Kimmerler’in, İskitler’in, Massegetler’in ve Kaspiler’in varlığı görülmektedir. Azerbaycan coğrafyasında MÖ Bin yılı 9-7.ci yy. özellikle de Aras Nehrinin güneyi boyunca uzanan topraklarda Manna Devleti’nin hakimiyeti görülmektedir. Manna Devleti’nin merkezi Urmiye Gölünün güneyindeki antik İzitu’dur. Manna Devleti MÖ 8. yüzyılda ünlü hükümdarları İranzu ve Aza’nın yönetiminde en parlak dönemini yaşamıştır. Devletin sınırları Urmiye Gölünün güneyinden Izılözen çayına kadar uzanmaktadır. Bu dönemde Mezopotamya’da Asur, daha kuzeyde ise Urartular’ın hakimiyet dönemi yaşanmakta idi. MÖ 7. yüzyılda Aras nehri’nin kuzey bölgelerine Türk boylarının İskitlerden sonra kitleler halinde gelip yerleştikleri biliniyor. Azerbaycan coğrafyasının büyük bölümünde hakim olan Manna Devleti uzun yıllar Urartu ve Asurlular ile yapılan savaşlar sonucu zayıflayarak dağılma sürecine girerken, Manna Devleti arazilerinde MÖ 6. yüzyıl sonlarında Midya Devleti’nin kurulduğu görülmektedir.
Azerbaycan Cumhuriyeti (Kuzey Azerbaycan)
Midyalılar bölgede ünlü hükümdarları Astiag zamanında en parlak dönemlerini yaşadılar. MÖ 5. yüzyıl başlarından itibaren Aras’ın güney bölgesinde Fars Ehemeniler’in hakimiyeti başlamıştır. Ehemeni hükümdarı II Kuruş bütün fars gruplarını birleştirerek Midyalılara karşı 553-550 yıllarında yürüttüğü savaşlar sonucu Midya topraklarında Ehemeni Devleti’nin hakimiyetini sağladı. Aynı zaman diliminde Aras’ın kuzey bölgelerinde İskitler’in yanısıra Uzilerin kısa sürelerle Kaspilerin kuzeyden gelerek yerleştikleri ve bölgesel hakimiyetler sağladıkları bilinmektedir. Aras’ın kuzeyinde ayrıca küçük gruplar halinde yerleşen Kaddusiler ve Salezinler’in de bölgesel hakimiyetleri yaşanmıştır. Aras’ın kuzeyinde en uzun süreli ve en güçlü hakimiyeti sağlayan ise Alban Devleti’dir. MÖ Bin yılında Aras’ın Kuzey ve güneyi ile birlikte büyük bir arazi Ehemeni Devleti’nin hakimiyetinde bulunmaktaydı. Ehemenilerin egemenliğine makedonyalı İskender son verdi. İskender’in doğuya yönelik akınları neticesinde Ehemeni Devleti ortadan kalkarken Aras’ın güneyindeki eski Manna ve Midya toprakları üzerinde Midya Atropatena ve Atropat Midiyası gibi tanımlamlarla da bilinen Atropaten Devleti kuruldu. Aras’ın kuzeyinde ise Ehemenilerin kısa süreli hakimiyetlerinden sonra Alban Devleti bölge genelinde egemenliği sağladı.
Milattan Sonraki Dönem
Azerbaycan‘da tarihin en eski dönemlerinden M.S. ilk yüzyıla kadar geçen süreçte kurulsa da zaman zaman varlıklarını, bir başka devletin egemenliğinde devam ettiren en güçlü devletler Manna, Midya, Ehemeni, Alban ve Atropaten olmuştur. Bunlar Sümerler, Asurlar, Urartular, Romalılar, Partlar ve diğer bölge devletleri ile uzun süren savaşlar yaptıkları bilinmektedir. En son bölgede hakim olan Atropaten Devleti’nin varlığı Romalılar ve Partlarla yapılan savaşlar sonucu son bulmuş ve bölgede M.S. 224 yılında Fars olan Sasaniler’in hakimiyeti başlamıştır. Sasanilerin hakimiyet yıllarında Azerbaycan coğrafyasında, Aras’ın kuzeyi ve güneyinde çeşitli devletler, hükümdarlıklar kurulmuş, ancak hiçbir bölgesel egemenlikten öteye geçememiştir. Sasaniler ünlü hükümdarları Nuşirevan’ın uzun yıllar süren hükümdarlığı ile Azerbaycan coğrafyasında yaklaşık 5 yüzyıl süreyle hakim oldular. Sasanilerin hakimiyet döneminde özellikle 4. 5. yy.da Kafkasyanın kuzeyinden Hun Türklerinin akın akın bölgeye gelip yerleştikleri bilinmektedir. Aksunlar 446 yılından itibaren, takip eden yıllarda ise Hazarlar, Bulgarlar, Ağaçeriler, Sabirler v.s. Türk boyları akın akın gelip Azerbaycan’a yerleştiler. Söz konusu Türk boyları bölgenin hakimiyetinin Sasaniler’de olmasına rağmen kendi bölgesel hükümranlıklarını da kurmuşlar, ancak Azerbaycan genelinde tam bir hakimiyet sağlayamamışlardır. Sasanilerin, Azerbaycan’daki hakimiyeti 5. yy. sonlarından itibaren Bizanslılar ile yapılan savaşlarda sarsılmışsa da yer yer 7. yy. ortalarına kadar devam etmiş, bu süreçte Azerbaycan’da en uzun süreli hakimiyeti Hazar Devleti sağlamıştır.
Araplar dönemi
Azerbaycan tarihinde 7.yüzyıl ortalarından itibaren yeni bir unsur rol oynamaya başladı: Araplar. Azerbaycan 642 yılında Arapların işgaline uğramış ve Halife Osman döneminde Araplar Azerbaycan’a tamamen hakim olmuşlardır. Arapların Azerbaycan’da hakimiyeti sağlama süreçleri kanlı olmuştur. Hazarlar ile Araplar arasında yaşanan çatışmaların yanı sıra özellikle Bezz bölgesinde Babek önderliğindeki Hurremiler, Araplara karşı uzun yıllar mücadele etmişlerdir. Araplar gerek Emeviler gerek Abbasiler döneminde Azerbaycan’ı tamamen ele geçirmiş ve bölge valileri ile yönetmişlerdir. Azerbaycan’ın, Arapların hakimiyet yıllarında merkezi Merağa şehridir. Arap hakimiyeti ile birlikte Azerbaycan’da artık İslâmiyet’in kabul edilmeğe başladığı görülmektedir. Arapların, Azerbaycan’daki hakimiyeti Abbasiler hilafetinin zayıflama süreciyle birlikte sarsılır ve bölgesel hükümranlıklar kurulur. Onların en önemlileri 9.y.y sonları ile 10.y.y. başlarında kurulup varlıklarını devam ettiren Saciler, Şeddadiler, Salariler, Revvadiler gibi devletlerdir.