-KÖY/KÖYLÜ/KÖYLÜLÜK DERKEN EDEBİYATIMIZDA BİR DÖNÜŞÜMÜN ARKA PLANI-

• 4 Mayıs 2017 Perşembe 18:05:20

Orhan Pamuk’un “Ben yazmaya başladığımda Türkiye’nin kırsal sorunları çok büyüktü ve herkes köy romanı yazıyordu.” şeklinde biraz abartılı ama gerçek payı da olan bir tanımlaması vardır. Biraz abartılı diyorum, çünkü edebiyatımızda ve romanımızda İstanbul imgesi Pamuk ile başlamadı kuşkusuz. Ya da psikolojik roman örneklerimiz ve doğu batı kültür karşıtlığı sorunsalımızdan hareketle edebiyatımızın muhakkak bir köy edebiyatı zeminine oturduğu söylenemez. En iyi ihtimalle bir dönemsel dalgalanmadan bahsedebiliriz.

Ancak Pamuk, gerçek payı azımsanmayacak bir tanımlama yapmaktadır. “Öteki Renkler” başlığıyla yayınlanan denemelerinde sunduğu bir örnek hayli ilgi çekicidir. 1970’lerde ilk romanı üzerinde çalışırken bir tanıdığı kendisine roman yazıyorsunuz ama hiç köy gördünüz mü şeklinde sormaktadır. Pamuk’ta haklı olarak, insafla hükmedelim roman demek mutlak surette köy romanı demek midir der. Ünlü yazarımız, İstanbul romanı yazmak için köy mü görmek gerekir şeklinde serzenişte bulunurken şüphesiz doğru bir noktaya temas etmektedir.

Açıkçası o satırları okurken belirli bir dönemin ağırlıklı motifi olarak köy romanını hani bir bakıma furyasını aşmamızda, tematik olarak farklı açılımlar yapmamızda Orhan Pamuk etkisinin hangi düzeyde olabileceğini de düşünmedim değil. Daha açık bir deyişle soğuk savaş döneminin köy romanı ağırlığını muhafazakâr-gelenekçi yazarlarla biz kolayca aşabilir miydik acaba? İster istemez o dönemin sanat çevrelerinde etkin ideolojik politik yapılanması aşmalı mıyız sorgusunun çengelini zihinlere asmaz mıydı?

Hiç kuşkusuz kırsaldan kentsele açılım yaptığımız ve köyden kente göçün sancılarını duyurduğu dönemlerin bir köy edebiyatı sıçramasına ya da bir nevi yarı feodal ögelerle bezeli edebi kulvara zemin hazırlamasını yadırgamak anlamsız olacaktır. Ancak bu edebiyatın dönemin ideolojik politik zıddiyet atmosferi içerisinde marjinal bir yapılanmaya gitmesi ve eee! Köy gerçeği böyle, hazretler dayatmasına dönüşmesi de yer yer arabesk bir hava estirmektedir kanımca. Hani derim ki, dönemin jargonu köy, köylü, köylülük ayrımında yumuşak inişi müşküllü kılmaktadır. Elifle mertek, sapla saman birbirine karışmaktadır. Öyle ki, köy, insanı ve zihniyet yapıları sert bir olumsuzluk dairesinde verilebilmekte ve buna da kaskatı bir tavırla köy gerçeği adı verilmektedir.

Kanımca şiir, bir düşünsel yapının duyusal temellerini belirleme ve algılama noktasında ciddi argümanlar sunabilir. Örneklem teşkil etmesi babında; oldum olası sevdiğim, beğendiğim bir şiirimizden ve bende uyandırdığı bazı izlenimlerden söz etmek isterim. “Hikâye” bilirsiniz merhum şairlerimizden Cahit Külebi’ye ait olmaktadır. Hele o girizgâh “Senin dudakların penbe, Ellerin beyaz, Al tut ellerimi bebek, Tut biraz!” dizeleri yok mudur, insanı bambaşka bir âleme götürür, adeta bir aşka davet eder. Musikinin şiire yedirilişi ne de lezzetlidir. Ya da final bölümünde bizleri karşılayan; “Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin! Benim doğduğum köyler de güzeldi, Sen de anlat doğduğun yerleri, Anlat biraz!” dizelerini de insanın içine sığdırası gelmez mi?

Ne var ki, şiir boyunca tekrarlanan bir söyleyiş sık sık düşündürür beni. “Benim doğduğum köylerde” vurgusundan söz ediyorum, evet. Şu kadar ki, bu vurgunun devamı köy adına hep yoksunluk ibaresi vermektedir. Bunu derken köy sorunları, yetersizlikleri ekseri batıdan doğuya gidildikçe artan biçimde vardır elbette. Ancak her defasında sergilenen nakarat kalıbı, insan kaç köyde doğar kardeşim sorusunu zihnime çakmıştır hep. Bir ideoloji olarak sosyalizme karşı bir önyargı mı? Kesinlikle hayır. Kaldı ki, bugün artık doğu batı, sağ sol kutuplaşmasının neredeyse esamesi okunmuyor. İsterseniz şu bölümü birlikte okuyalım mı? “Benim doğduğum köyleri, Akşamları eşkıyalar basardı, Ben bu yüzden yalnızlığı hiç sevmem, Konuş biraz!” der şair. Benim doğduğum köyleri ibaresinin vurgu ve tonlamayı nasıl derinden etkilediğini düşünüyorum. Burada sorguladığım husus bizzat köy sorunlarının dillendirilmesi değil. Şiirde ki bölümler devamlı surette benim doğduğum köyü dizesiyle başlasa sorun yok. Dahası köydeki sorunların belirli bir lirizm ve musiki dairesinde verilmesindeki mükemmellik başlı başına bir öge de olacaktır. Ne var ki, benim doğduğum köylerde ibaresi sanki şiirdeki tüm armoniyi bozmakta adeta şiirin göbek taşına oturmaktadır.

Yine günümüz şairlerinden Şükrü Erbaş’ın “Köylüleri Niçin Öldürmeliyiz” başlıklı şiiri de bize enstrüman sağlayabilir. Final bölümünde yer verdiği; “köylüleri, söyleyin nasıl nasıl kurtaralım?” dizesi, şiirin başlığının düz okunmasındaki olumsuzluğun aksine bir hiciv olduğunu bize duyurabilir hiç şüphesiz. Öyle ise şiir köylüye nefret duyan değil köylülüğü, zihniyeti eleştiren bir yapılanmaya sahip olmaktadır. Sözgelimi, “Yağmuru, rüzgârı ve güneşi, Bir gün olsun ekinleri akıllarına gelmeden, Düşünemezler...” dizesi dikkat çekicidir. Şair burada köylünün kaçınılmaz olarak köylülüğün kıskacına düştüğü manasını da önümüze koymaktadır. Öyle ya ekip biçmek onun ekmek kapısı, mesleği ve yaşam alanı ise yağmuru, rüzgârı, güneşi nasıl bir eğitimli kentli insan gibi lirik ve romantik boyutta düşünsün ki? Zamansız bir yağmur tüm mahsulü mahvedecektir. O yağmur da mı “Tenni tenni tennenni tenenen” edasıyla tatlı bir ninni uyandırsın köylü de? Kirazlar çürürken nasıl da tıpırdıyordu bahar yağmuru mu desin insanım?

Benzeri bir mısra grubu “Yarı gecelerde yıldızlara bakarak, Başka dünyaları düşünmek gibi tutkuları yoktur. Gökyüzünü, baharda yağmur yağarsa, Ve yaz güneşleri ekinlerini yetirirse severler.” şeklinde karşılar bizi. Burada da köylünün doğayı; ekmeği, mesleği, geçimi dairesinde algılayıp, karşılamasının hatta yerine göre sığ bir duygulanımın tuzağına düşmesinin kaçınılmazlığı o kadar açıktır ki. Öyle ise bu hususlar köylünün bir kabahati olmayacaktır. Anlaşılan o ki, kırsalda eğitim, sosyo kültürel ve teknolojik gelişme seviyesi üzerinde durmaktan öte bir köy görünmemektedir bizlere.

“Hayal güçleri kıttır ve hiçbir yeniliğe -Bu verimi yüksek bir tohum bile olsa- Sonuçlarını görmeden inanmazlar.” dizesi de; köylüde üretim döngüsü hakkında yüzyılların öğrettiği deneyimi akla getirecektir. İklime göbeğinden bağlı yaşam şartlarının denilene, bilimsel yargılara değil de; yaşamın pratiğine kolaycılıkla karışık teslim olunacağını bize hatırlatmaktadır. Tamamen sosyo ekonomik yapılanmanın dayanılmaz ağırlığı köylünün zihnine çöreklenmektedir hani.

Şair “Dünyanın gelişimine bir katkıları yoktur.” nitelendirmesinde ise acımasızlığın doruklarına tırmanıyor olabilir mi? Evet, “köylü yurdun efendisidir” özdeyişi, köylünün ağzına çalınan bir parmak bal misali nesiller boyu kırsala dönük sömürüyü kamufle edecektir. Ne ki, dünyanın hemen tamamında bir kır soyluluk gerçeği bizleri karşılamaz mı? Kentsel insan yeryüzüne gökten zenbille mi iner? Ve dahi hemen tüm gıdamızın altyapısı köyün doğal ortamı ve köylünün emeği, alın teri değil midir?

Peki, ünlü şairimizin haklı vurgulamaları da yok mudur? “Çünkü onlar karılarını döverler, Seslerinin tonu yumuşak değildir, Dışarda ezildikçe içerde zulüm kesilirler.” Ya da “Bir yere birlikte gitmeleri gerekirse, Karılarından en az on adım önde yürürler, Ve bir erkeklik işareti olarak, Onları herkesin ortasında döverler.” dizelerinde eğitimsizlikle bezenen gerçeklik bizleri benliğimizin derinliğinden yakalamaz mı? Yahut “Yoksulluktan kıvrandıkları halde, şükür içinde, Bunun, Tanrının bir lütfu olduğuna inanırlar.” söyleyişi de inancın safiyeti ve samimiyetinin ağalık düzeni ve popülist siyaset dairesinde nasıl istismara uğradığı gerçeğinin izdüşümlerini bize vermez mi ki?

Şiir aslında önemli bölümünde haklı vurgulamalara sahip olmaktadır. Sorguladığım dizeleri hiçe saydığım anlaşılmamalı. Ancak köylünün bireysel varlığının belki de hiçbir şekilde negatif bir duruşa sahip olmayacağı durumlar olup; önemli ölçüde çağların yüklediği ekonomik, politik ve toplumsal olumsuzlukları önümüze koymaktadır.

Diğer yandan şiirin hemen tümünün bizde ki kentli aydın garabetinin yükselttiği bet seslilikle okuyucuyu başbaşa bıraktığını da düşünmeden edemiyorum. Sevgili Şükrü Erbaş açıktır ki, köylülüğü sorguluyorum, hicvediyorum, son tahlilde onların iyiliği için canııım! Derken gerçekte şuur altındaki entelvari olumsuzluklarla bizleri karşı karşıya da bırakıyor inceden inceye.

İşte tam da bu bağlamda Orhan Pamuk’un “Öteki Renkler” başlıklı denemelerinde yer verdiği söylemlerin doğruluk payını derin bir iç çekişle beraber düşünmedim değil. Dahası ünlü romancımızın gelenekçi-muhafazakâr çizgiden farklı olarak batılılaşmacı, modernist eğilimleri hatta şarkiyatçılıkla bezeli levanten duruşundan güç alan etkileşimlerle beraber bizim roman ve edebiyat tarihimizde önemli bir kırılma noktası teşkil ettiğini de düşünmüyor değilim.

L.T.