Bir Tarihi Bildirge:Dengbêjî

• 19 Nisan 2017 Çarşamba 16:16:50

Anahtar sözcükler:"Dengbêj,tiyatro,anlatı, gösteri, kültür"

1-) Kürtlerde Dengbêjlik Kültürü
Dengbêjlik kürt sözlü edebiyatında klam ve stran sanatıdır. Deng"ses",bêj"söylemek"bu stran sanatının kelime kökenidir."Dengbêj"ise bu stran ve klamları gırtlak gücüyle söyleyen kişidir.
Sözün dengeyle, uyumla, analiz edilmesini sağlamıştır."Deng"söyleyenler genelde köy köy dolaşarak, önem taşıyan kişilerin hayatlarını dile aldıkları destanlar, klamlar, kasideler ve ilahiler ile gerçek hikayeleri sürdürmektedirler.
Kimileri erbane(tef),bılur(kaval) gibi çalgılarla söyleseler de Dengbêjlerin çoğu yine olduğu gibi gırtlak gücüne da dayanır. Ses ve söz bu sayede bir araya gelir.
Bu sebeple Dengbêjlik birer Kürt felsefesini oluşturur. İçeriğinde yaşamı, aşkı,öyküyü, damarı, mitosları,töreyi,ülkeyi ve dünyayı kültürel alanda disipline etmiştir. Dengbêjliğin sadece müzik alanında eserleri yoktur. Tiyatro ve edebiyatın ana damarlarından, bedene ve nefese giden yolu oluşturur. Nasıl şüphesiz müzik eşliğinde uygulanan Opera tek başına tiyatro-ses sanatıysa, Dengbêjlikte bir tiyatro-ses sanatıdır.
Dengbêjlik halkın eski toplumsal kültürünü ve temel altyapısı onun sosyolojik ve sosyokültürel sözlü edebiyatında insanların hüzün ve acılı aşk misyonunu oluşturmasını sağlamıştır. Dolayısıyla Kürtlerin temelinde bu Dengbêjlik var olduğu sebebiyle, Kürtler şu gibi Dengbêjlikten vazgeçememiştir. Dengbêjlik bal gibi felsefi-edebiyattır. Yaşayan, canlı tarih kitaplarıdır.Yaşar KEMAL ve Mehmed UZUN, romanlarında bol bol bahsederler...
2-İlk Dengbêj Kimdir ?
İlk Dengbêjliğin ne vakit yapıldığı tam olarak bilinmemektedir."Mem Û Zîn"yazarı "Ahmed-î Xanî" Memé Alan kılamını Mem ile Zin ismiyle 1692 senesinde kaleme aldığında göre kayıtlı ilk eserin bu olduğu kabul edilir. Ama Dengbêjliğin binli yıllardan gelen bir gelenek türü olduğu genel kabul olarak görülüyor.
3-)Kılamın Özellikleri Nedir ?
Dengbêj eserlerine kılam denir. Uzun ve kısa olarak birbirinden ayrılır. Uzun olanlar en az 60 dakika, kısa olanlar en az 10-15 dakikadan oluşur. İçerik özelliği olarak şöyledir:
*)Kılam kahramanları hep yenilen taraftır.
*)Kılamlar hep kahramaların ölümüyle sona erer.
*) Mutlu son yoktur.
*Kesin bir şekilde mizah öğesi yoktur, ciddidir.
*) Erdemliğe dayalı bir ahlak önermesi vardır.
4-)Kılam Türleri
a-)Mêranî: Kahramanları salt (mutlak) anlamda ölen klamlardır.Örnek olarak:"Derwêşê Evdî","Mala Elîyê Ûnîs"ve"Metran Îsa"verilebilir.
b-) Qewmînî:Aşiret kavgalarını anlatır. Örnek olarak:"Flîtê Quto","Bişarê Çeto"verilebilir
c-)Dilînî:Lirik konusu olan kılamlardır.Aşkı esas alır.Örnek olarak"Mem Û Zîn","Heso Û Nazê","Sîyabend Û Xecê" verilebilir.
d-)Derdbêjî:Yaşlılık,kendisinden büyük şahısla evlenme,dinden kaynaklı ayrılık konu alan kılam türüdür. Örnek olarak:"Ez ne kalim","Dîlberê de lê lê","Xalê Cemîl"verilebilir.
5-)Şevbuhêrik Nedir ?
Gece saatlerinde bir ev ya da bir konakta toplanıp hikaye, masal, destan, kılam,anlatı şarkıları söyleyerek ve değişik oyunlarla geceyi iyi geçirmeye denir. İşte bu gece eğlencelerine "Şevbuhêrik" denmektedir.Bu "Şevbuhêrik,iki sözcüğün bir araya gelmesinden oluşmuş, zamanla ses değişimine (yitimine) uğrayarak gündelik Kürtçede"şevbêrik"biçimini taşımaya başlamıştır."Şev"gece olup"buhur"zaman geçirmek anlamlarına gelen kelimelerden oluşmuştur. Dengbêjler kılamlarını bu gecede söylemektedirler.
6-) Dengbêj Nerede Gösteri Yapar
Divan ve civatlarda gösteri yapar.
a-)Dîwan: Dengbêj teriminde sahne yeri anlamına gelir. Bey,paşa,mîr ve ağaların "kabul yeri"anlamında da kullanır. Bunların konuklarını ağırladığı,"çîrokbéjlîk"ve "dengbéjlik"yapıldığı büyükçe bir salondur.Küçük bir bey ağanın divanına hemen herkes katılabilirken,büyük bir bey veya mîrin divanına herkes katılamaz.
b-)Civat:Dîwanın küçük halidir.kökü "civin"-"toplantı"-",toplanmak"tan türemiştir.Şevbuhériklerde yapılan toplamalar, birer civattır. Anlam olarak ise hem eğlenmek ve hem öğrenmek amacıyla bir araya gelen topluluğu ifade etmektedir."Civat gerandin"eğlenmek ve öğrenmek amacıyla birilerini ve bir civatı oluşturma fiilidir.Dîwan,"ekâbir"diyebileceğimiz kişilerin toplanması iken civat "sıradan"insanların toplantı yaratmasıdır.
----------------------------
A-) SÖZLÜ KAYNAKLAR
a-) DENGBÊJ HİSEYNO
1-)HESO Û NAZÊ
2-)BAVÊ FEQRÎYA
b-)DENGBÊJ HISEYNÊ FARÊ
1-)XALÊ CEMÎL
2-)CEBBAR ÇAWÎŞ
c-)DENGBÊJ SALÎHÊ QUBÎNÊ
1-)HESO Û NAZÊ
2-)GÊNÇ XELÎL Û EDÛLÊ
3-)SALÎH Û NURÊ
4-)DERWÊŞÊ EVDÎ
d-)DENGBÊJ ŞAKÎRO
1-) LO AXAO
2-)SALIH Û NURÊ
3-)WEY DIL
4-)EMRO
B-)SÖZLÜ KAYNAKLAR
a-) AHMEDÊ XANÎ
1-)MEM Û ZÎN
b-)FEQÎYÊ TEYRAN
1-)AY DÎLBERÊ
2-)ŞÊXÊ SENAN
c-) SALIH KEVIRBIRÎ
1-)BİR YÜZYILIN ÇIĞLIĞI: KARAPETÉ XAÇO
2-)FILÎTÊ QUTO:20 OLAY 20 KILAM
KAYNAKÇA
YORULMAZ,Avaşin,Şevbuherik,Yeni Tiyatro Dergisi Temmuz 2014 sayısı,İstanbul
QUBÎNÉ,Salih,Antolojîya Çîrokbêj û Destanbêjan(CD),D.B.B,Diyarbakır,2014
KÖPRÜLÜ,Mehmet Fuat,Edebiyat Araştırmaları-1,Ankara,Akçağ Kitapevi,2004
ADIN,Ahmet Yusuf,Kürt Edebiyatı Yazıları,Larue Fanya-2,Silvan,2017
KEVIRBIRÎ,Salih,Bir Yüzyılın çığlığı:Karapeté Xaço,Elma yayınları,İstanbul,2005
ARAS, Ahmet,Evdalé Zeyniké,Evrensel Yayınları,2004,Çev:Fehim Işık.