DİVAN ŞİİRİNDE SEVGİLİYE BAKIŞ

• 27 Aralık 2014 Cumartesi 21:43:15

Rana KIVILCIM
Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Öğretmenliği

Klasik Türk şiirinin konuları arasında en önemli yeri sevgili teşkil etmektedir.(1) Güç, kuvvet ve otorite sahibi, sultanların dahi kapısında beklediği sevgili bu yönüyle divan şiirinin de sultanı sayılır. Bu özelliği ile birlikte makamı gökler katında, güzellikte bir benzeri olmayan, ulaşılmaz olduğu için âşığın hayaliyle yetindiği soyutlanmış bir tiptir. Sevgilinin âşığa karşı acımasız oluşu, sürekli cevr ü cefa etmesi, âşığı ah ve gözyaşı içinde bırakması ise bu kurgunun bir başka yönünü oluşturur. Bu aşk kurgusu âşığı olgunlaştırma eksenindedir. Gerçek hayattaki hüviyetinden sıyrılmış edebî esere göre şekillenmiş bu aşk kurgusu ve “tipler aynı zamanda edebî eserlerin anahtarı olma görevini de üstlenirler.” (2)

1)DİVAN ŞİİRİNDE İDEALİZE ETME

Divan şiirinde göze çarpan en önemli husus başkalaştırma, soyutlama ve idealize etme eğilimidir. Divan şiirinde sevgilinin kimliğinin tespit edilmesi öncelikle aşk anlayışının ve bu anlayış içinde âşığın yerinin tespit edilmesiyle mümkündür. Aşk bugün anladığımız şeklinden çok farklı olarak karşımıza çıkar. “Çünkü soyut bir dille belli kalıplar içinde belli bir güzelliğin övülmesi sonuç olarak belli bir aşk tarzını da beraberinde getirmiştir.” Bu açıdan sevgilinin idealize edilmesinin yanında aşk ve âşığı da ideal formlarda buluruz.(3)
Divan şiirinde sevgili, idealize edilmiş (ilâhî/soyut) sevgili ve yarı idealize edilmiş (mecazi/beşeri) sevgili olarak iki şekilde ele alınmaktadır. İdealize edilmiş sevgili tipi, tasavvuf düşüncesinin yanında onunla bağlantılı olarak gelişen “kul” kavramı etrafında şekillenmektedir. Tasavvuf, divan şiirine sadece sembolik lügatini ve mana âlemini ilâve etmemiş, sevgiliye dair hayâl sistemini de benimseyerek kendi mütealine çıkartmış ve bir ucu sonsuzluğa dayanan bir dil haline getirmiştir. Dolayısıyla mananın her iki dünyaya da açılabilecek mahiyette olduğu divan şiirinde sevgili, en alt basamaktan başlayarak otoriteyle ilgili bütün anlamlara gelebilecek şekilde kullanılmaktadır. Sevgili normal, sıradan bir insan olabileceği gibi, en üst basamağa doğru padişah, şeyh, peygamber ve hatta Allah olabilmektedir. Bu bakımdan sevgilinin temsil ettiği varlık, beşerî olandan ilâhî olana doğru seyir takip etmektedir. Bu sembolik ilerleyişin duraklarından birisi padişahtır. Padişah sahip olduğu güç, kuvvet ve yetkiler bakımından sevgiliye benzetildiği gibi, Allah’ın yeryüzündeki temsilcisi olarak da görülmektedir. Yarı idealize edilmiş sevgili tipini, mecazî ve beşerî olmak üzere kendi içinde ikiye ayırmak gerekmektedir. Mecazî sevgili ile beşerî duygular kastedilmekle beraber, onun hakikate bir köprü olarak algılanması yaygın bir kanaat halini almıştır. İnsan veya insan güzeli ile anlatılmak istenen yarı idealize edilmiş beşerî sevgili, insana ait bütün fizikî özellikleri taşımakla birlikte bazı olağanüstü vasıflarla da donatılmıştır. Güzellikte Yusuf, hûri, melek, peri ile cömertlik ve hükmetmede Süleyman, sultan, şah ile parlaklık ve ulaşılmazlıkta güneş, ay ve yıldızlar ile anlatılmıştır. Bunun bir yansıması olarak divan şairleri, insan güzelliğinden bahsettiklerinde aslında onun şeffaf varlığından geçip hakikî güzelliğin sahibi olan Allah’a yönelmişlerdir.(4)

2) DİVAN ŞİİRİNDE SEVGİLİNİN İMAJI

Divan şiirinin ekserini teşkil eden gazellerde “sevgili”, sembollerle dile gelen değerleri ifade eder. Sevgili, gündelik hayatın içinde var olamayacak derecede idealize ve stilize edilmiştir. Gazellerde sevgilinin görünür ve anlaşılır özellikleri değil, bir klişe halinde kabullenilen karakteristik vasıfları vardır.(5)
Fizikî özellikleri açısından gazellerde çizilen sevgili tipi şu unsurlarla örülmüştür:
Ok gibi görünen kirpikler, yay gibi gerilmiş tehditkâr kaşlar; nergis gibi mest gözler; görünmez olan, yok farz edilen, fakat varlığı yakutu ya da şarabı hatırlatan ağız; rüzgârda dağılmış sümbüller olan saçlar; ay ve güneş gibi bir yüz ve yüzü gölgeleyen tüyler yani hat; kement gibi tehlikeli zülüfler; misk ü amberi veya bir “Hindu”yu çağrıştıran benler; servi gibi hatta daha da uzun endamlı boy.
Bu tasvir, çoğu kez cinsiyeti, hatta insani vasıfları belirgin olmayan tamamen stilize bir varlığı göstermektedir. Şiire ilham kaynağı olan “sevgili”, beşerî özelliklerinden ziyade taşıdığı sembolik anlamlarla şiirin rengini vermektedir.(6)

Sevgilinin imajına dair bir beyit örneği:

Süzme çeşmin gelmesün müjgân müjgân üstüne
Urma zahm-ı sineme peykân peykân üstüne
Râsîh

“ Gözünü süzme, kirpiklerin üst üste gelmesin(ki), bağrımın yarasına ok üstüne ok vurma.” Sevgilinin kirpikleri, oka benzetilmiştir. (7)

3) Sonuç

Divan şiirinin temelini sevgili oluşturmaktadır. Güzellikte eşi benzeri olmayan sevgili idealize edilmiş bir tip olarak karşımıza çıkar.
İdealize etme iki şekildedir:
1. İdealize etme ( İlahi / Soyut )
2. Yarı idealize etme ( Mecazi / Beşeri )
Sevgilinin güzellik unsurları çeşitli sembollerle ifade edilmiştir. “Ay gibi güzel sevgili, la’l gibi kırmızı dudak, selvi gibi uzun boy” demek yerine “ Ay sevgili, la’l dudak, selvi ” demekle yetinilmiştir. Tüm kullanılan bu sembollerle sevgili kastedilmiştir.
Sevgili aşığa karşı acımasızdır, sürekli cefa eder. Bu acı aşığı olgunlaştırır. Hatta âşık vuslat yerine aşktan doğan acıyı ister.
Sevgili tipi anonimdir. Pek çok kaynaktan beslenmiştir. Herkese göre farklı mânâlara ve niyetlere hitap etmiştir.
Dipnot

1) Kürşat Şamil Şahin, Sevgilinin Güzellik Unsurlarından Saç ve Saçın Âşık Üzerindeki Etkisi, s.2
2)Hüseyin Gönel, Divan Şiirinde Sevgiliye Dair, s.2
3)Gös. Yer. , s.3
4)Nazik Sıtkı, Bâkî Dîvânı’nda Sevgilinin Otorite Sahibine Teşbihi, s.3
5)Melike Gökcan Türkdoğan, Aşk Mesnevileri ve Gazellerdeki Sevgili İmajına Dair Bir Karşılaştırma, s.2
6)Gös. Yer, s.3
7)Rasih Erkul, Eski Türk Edebiyatı, s.59

KAYNAKÇA

ERKUL, Rasih, Eski Türk Edebiyatı, Ağustos 2007, Pegem A Yayıncılık, Ankara
GÖNEL, Hüseyin, Divan Şiirinde Sevgiliye Dair, 2010, Turkish Studies
SITKI, Nazik, Bâkî Dîvânı’nda Sevgilinin Otorite Sahibine Teşbihi, 2012, Turkish Studies
ŞAHİN, Kürşat Şamil, Sevgilinin Güzellik Unsurlarından Saç ve Saçın Âşık Üzerindeki Etkisi, 2011, Turkish Studies
TÜRKDOĞAN, Melike Gökcan, Aşk Mesnevileri ve Gazellerdeki Sevgili İmajına Dair Bir Karşılaştırma, Türkiyat Araştırmaları Dergisi