Tanıtım Yazısı
Türk Dil Kurumu Dilbilgisi Kolu Başkanlığınca 1974 Eylülünde hazırlanıp 1975 Şubatında, Dilbilgisi Yarkurulunca uygun görüldükten sonra, Yönetim Kuruluna sunulmuş olan "Türkiye Türkçesi Temel Dilbilgisi" genel programında yazılması öngörülen bölümlerden IIA-a) "Türkiye Türkçesinde Kökler" (Dr. Kamile İmer) ile II/Bl-2) "Sözcük Türleri I, II" yayımlanmıştır. Elinizdeki yapıt bu programın II/A b-2) bölümünün biçimsel sesbilgisini ilgilendiren ve daha önceki dönemde "Eklerin Köklerle Bağdaşması" başlığı altında işlenmesi karara bağlanmış olan "Kök-Ek Bileşmeleri" üzerinedir. Yazımı önceden başlamışsa da XV. Kurultaya kadar bitirilememiştir.
"Köklerin Eklerle Bağdaşması" bir yandan sesdizim, biçimsel sesdizim, biçimbilimi, öte yandan anlam bilgisi ve sözdizimini ilgilendiren bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Şöyle ki, köklerle eklerin ayrı ayrı biçimleri sesdizimini ilgilendiren bir konu ise de, köklerle ekler birleşirken değişik ses kuralları geçerlilik kazandığından, bu değişim bir yandan biçimbilimi öte yandan da biçimsel sesdizimini ilgilendirir. Ayrıca anlam açısından ele alındığında ek görevlerine göre iki durum ortaya çıkar: i) sözlük anlamı, ii) sözdizimsel anlam. Yeni sözcükler yapılırken sözlüksel dönüşümde (lexical transformation) kök ile ekin hangi anlamlarının seçildiği, sözdizimsel bir anlatımda ekin hangi dilbilgisel ulamı gerçekleştirdiği- ayrı ayrı incelenecek konulardır. Programda bu duruma açıklık getirilmiş olup II/A: "Biçim Açısından Sözcük" başlığı altında: b) "Ekler (sonek durumundaki morfemler); çekim ekleri-yapım ekleri; kök-ek bileşmeleri" diye verilmiştir. Öyleyse konu doğrudan doğruya "Biçimsel Sesdizim"ini ilgilendirmektedir.
Biçimsel sesdizim, 1930'larda "baş sesbirim" (archiphoneme), "biçimsel sesbirim" (morphophoneme) terimlerinin ortaya atılmasıyla başlamış, sonradan "Yapısal Dilbilim"de biçimdizim ile sesdizim verilerini bağdaştıran bir ara inceleme katına dönüşmüştür. Üretimsel dilbilimde sesbirim düzeyinin dil incelemeleri açısından bağımsız olduğu, dil inceleme katlarınınsa ancak bağımlı olabileceği savunulduğundan, sesbirim yerine yapısal sesdizimin "biçimsel sesbirim"i alınmış olup "dizgesel sesbirim" adı altında işlenmektedir.
Anlaşılacağı gibi konuya girmeden önce sesbilim kuramları ile ilgili kısaca bilgi vermek kaçınılmaz olmaktadır. Burada yalnızca bütünsel bir dil kuramına bağlanmış olan üç ayrı -"yapısal", "bürünsel", "üretimsel" sesdiziminden kısaca söz edilecektir. Dilin yapısını ortaya koymayı amaçladığından, çalışmanın eşzamanlı bir yöntemle yapılması zorunludur. Gerektiğinde ve elverdiğince tarihsel açıklamalar da yapılacaktır.
Ancak, kök-ek bileşmelerinde ses olaylarını verirken artzamanlı olaylara yer vermek konuyu şu bakımlardan anlaşılmaz duruma sokabilir.
i. Kök ve ekin eski biçimlerine bakıldığında bugünkü biçime dönüşene kadar örneklerin etkilendiği (art-zamanlı) ses olayları özdeş olmayabilir:
içkü > içki - ünlü düzlenmesi,
kadgu > kaygı - " " ile d > y dönüşümü.
Külgü > gülüş - k > g dönüşümü ile ek değişmesi
ii. Bu ses olaylarını verirken her özdeş görünen biçimlerin değişimleri özdeş olamayacağından düzenli bir sunuş olanaksızdır:
saçgak > saçak,
töşe:k > döşek.
iii. Seçilen örneklerde hem kök hem de ek bakımından yöresel-dizgesel bir özdeşlik arayarak değişiklikleri öylece sunmak için her örneğin dilbilimsel coğrafyasını ve ölçü dile nasıl aktığını bilmek gerekir. Bundan başka, örnekleri seçerken hem yöresel hem toplumsal özdeşlik aramak zorunluluğu da vardır.
iv. Daha eski olaylar yeterince işlenmemişken biçimsel özdeşleşme ya da başkalaşmaların bağlı olduğu koşulları ortaya koymak çok zor; bir yerde, "yapısal" bir inceleme için de gereksiz.
Kala kala, eski örnekler yerine eşzamanlı en yeni örneklerle değişimleri vermek kaçınılmaz oluyor.
Bu çalışmayı yapmama olanak tanıdığı için Türk Dil Kurumuna, çalışma süresince en yakın ilgiyi gördüğüm Türk Dil Kurumu Dilbilgisi Kolu Başkanı Sayın Prof. Dr. Doğan Aksan'a, çalışmayı son biçimiyle inceleyip görüşlerini bildiren Sayın Tahir Nejat Gencan'a teşekkür ederim.
daha fazla
Yazar: Ömer Demircan
Yayınevi: Papatya Yayıncılık
ISBN: 9789756797614
Sayfa: 128s.
Boyut: 16,5x24
Kapak:
Tarih: 2005
Kağıt Tipi: