Rızalık Yolu İnsan-ı Kâmil’e Seyrü Sülûk Ve Mârifettulaha Erme
İnsanın içsel dönüşümünü bir köpek metaforu üzerinden anlatan tasavvufî bir seyrü sülûk risalesidir. Kümese girip tavukları yiyen köpeğin hikâyesi, bilinçsizlikten farkındalığa, suçtan telafiye uzanan...
Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezinde yer alan “rızalık” (gönül rızası, telafi ve uzlaşma) kavramını, Yahudiliğin temel metni olan Tevrat (Tora) bağlamında karşılaştırmalı bir analize tabi tutmayı amaçlamaktadır. Çalışmada, Alevi öğretisindeki “döktüğünü doldur, ağlattığını güldür, yıktığını yap” ve “tazmin etme” ilkeleri ile Tevrat’taki restoratif adalet anlayışı, günah telafisi (tikkun) ve zararın ödetilmesi (şinnuyim) gibi kavramlar arasındaki paralellikler ve farklılıklar incelenecektir. Ayrıca, her iki geleneğin “insan olma” ve “sorumluluk” algısı, Tevrat’taki karakter analizleri üzerinden irdelenecek ve “Allah’ı insan yarattı bakışı” gibi antroposantrik ifadelerin Tevrat’ın tanrı anlayışıyla olan ilişkisi tartışılacaktır.
Alevi-Bektaşi öğretisi, insanın etik ve manevi olgunluğa erişmesini “rızalık” kavramı üzerine inşa eder. Bu kavram, salt bir af dilemekten öte, aktif bir telafi, tazmin ve toplumsal barışı yeniden inşa etme sürecini tarif eder. Bu çalışma, bu sürecin izlerini, İbrahimi dinlerin en kadim metinlerinden biri olan Tevrat’ta arayacak ve iki geleneğin insan, hata ve sorumluluk algısındaki kesişim noktalarını ortaya koyacaktır.
1. Bölüm: Temel Ahlaki İlkelerde Paralellikler: Yasaklar ve Emirler
Alevi öğretisinin “eline, beline, diline sahip ol” üçlemesi, Tevrat’taki On Emir (Aseret HaDibrot) ve diğer hukuki düzenlemelerle doğrudan örtüşür.
Eline Sahip Olmak & “Çalmayacaksın”: “Koymadığını alma” ilkesi, Tevrat’taki mülkiyet hakkının kutsallığı ile uyumludur. Ancak Tevrat, bu yasağı ihlal edenlere yönelik sadece cezai değil, aynı zamanda tazminatı da içeren bir düzenleme getirir: “Bir kimse bir davar çalıp onu keser ya da satarsa, beş sığırı bir davar, dört koyunu için ödeyecektir.” (Çıkış 22:1). Bu, Alevi öğretisindeki “döktüğünü doldur” emrinin somut bir hukuk kuralına dönüşmüş halidir.
Beline Sahip Olmak & “Zina etmeyeceksin”: “Yanlış yatakta uyuma” ilkesi, Tevrat’ta en ağır yaptırımlarla korunan bir sosyal düzen kuralıdır (Levililer 18). Her iki gelenek de cinsel ahlakı, toplumun temel taşı olarak görür.
Diline Sahip Olmak & “Yalan şahitlik yapmayacaksın”: “Görmediğini söyleme” emri, Tevrat’ta toplumsal güveni zedeleyen en büyük suçlardan biri olan yalan şahitliğe karşı konulmuş bir emirle (Çıkış 20:16) birebir örtüşür. Yalan, sadece bireye değil, tüm adalet sistemine yapılan bir saldırı olarak kabul edilir.
2. Bölüm: Sorumluluk Bilinci ve Özeleştiri: Suçu Dışsallaştırmamak
Alevi metnindeki “Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?” sorusu, bireysel sorumluluğun radikal bir ifadesidir. Bu, Tevrat’ın insan doğasına ve sorumluluğa bakışıyla çarpıcı bir tezat oluşturur.
İlk Günah ve Sorumluluktan Kaçış: Tevrat’ın ilk insan hikayesi (Yaratılış 3), hatayı dışsallaştırmanın prototipini sunar. Adem, işlediği suçu (“Senin bana verdiğin kadın ağacın meyvesini bana verdi”) Havva’ya, Havva ise yılanı (“Yılan beni aldattı”) suçlar. Bu, “cahiller kendini aklar” durumunun ilk örneğidir.
Kabil ve Habil: Sorumluluğu Kabul Etme: Kabil, kardeşi Habil’i öldürdükten sonra Tanrı’nın “Kardeşin Habil nerede?” sorusuna, “Ben kardeşimin bekçisi miyim?” (Yaratılış 4:9) diyerek sorumluluktan kaçar. Bu, “cahil” karakterin tipik bir davranışıdır.
Kral Davut’un Özeleştirisi: “Arif olan özünü yoklar”: Tevrat’taki nadir ve güçlü bir özeleştiri örneği, Kral Davut’un Bat-Şeva olayından sonra söylediği şu sözlerde görülür: “Tanrı’ya karşı günah işledim… Beni mercimek çorbasına satmayan bir ulusa karşı günah işledim.” (2. Samuel 12:13-14, burada özeleştiriden çok itiraf vurgusu olsa da, sonrasındaki pişmanlık mezmurlara yansır). Davut, peygamber Natan tarafından uyarıldığında hatasını kabul eder ve pişmanlık mezmurlarını (Mezmur 51) yazar. Bu, “kâmil kendini yoklar”a bir örnek teşkil edebilecek bir davranıştır.
3. Bölüm: Rızalık ve Tazmin: Tevrat Hukukundaki Karşılıklar
Alevi öğretisinde “rızalık yoluna girmek” için zararın tazmini esastır. Tevrat hukuku da bu konuda son derece detaylı ve pratik kurallar içerir.
Zararın Tazmini (Restütüsyon): Tevrat, maddi zararların kat kat ödetilmesi prensibini getirir (Çıkış 22). Bu, caydırıcı bir ceza olmanın yanı sıra, mağdurun kaybını telafi etmeyi ve toplumsal dengeleri (rızalığı) yeniden sağlamayı amaçlar.
Günahın Telafisi (Korban ve Tikkun): Tevrat’a göre, Tanrı’ya karşı işlenen bir günah, ancak kurban (korban) ile telafi edilebilir. “Korban” kelimesi, “yakınlaşmak” kökünden gelir. Amaç, günahla bozulan ilişkiyi (rızalığı) düzeltmek ve Tanrı’ya yakınlaşmaktır. Bu, manevi bir tazminattır. Yahudi mistisizminde (Kabala) ise “Tikkun Olam” (dünyayı tamir etme) kavramı, insanın kendi günah ve hatalarını düzelterek kozmik düzene katkıda bulunma sorumluluğunu ifade eder. Bu, Alevi öğretisindeki “yıktığını yap” ilkesinin evrensel bir boyutudur.
Mağdurla Uzlaşma: Tevrat, “Birinciye sununuzu sunmadan önce, kardeşinizin sizinle bir alacağı olduğunu hatırlarsanız, sununuzu orada sunağın önünde bırakın, gidin önce kardeşinizle barışın; sonra gelip sununuzu sunun.” (Matta 5:23-24) der. Bu ayet, Tanrı ile olan ilişkinin, insanlarla olan rızalığa bağlı olduğunu gösterir. Bu, Alevi öğretisindeki “rızalık almadan” Hakk’a yürünemeyeceği fikriyle birebir örtüşür.
4. Bölüm: Teolojik Bir Karşılaştırma: “Allah’ı İnsan Yarattı” ve Tevrat’ın Antropomorfik Dili
Alevi metnindeki “Allah’ı insan yarattı bakışıyla bak” ifadesi, Tevrat’ın tanrı tasviriyle ilginç bir diyalog içine girer.
Tevrat’ın Antropomorfik Dili: Tevrat, Tanrı’yı insani özelliklerle tasvir eder (Tanrı’nın “eli”, “yüzü”, “pişman olması”, “kıskanması”, “öfkesi”). Bu, Tanrı’yı insanın sınırlı zihninin kavrayabileceği bir forma indirgeme çabasıdır. Bu bakımdan, Alevi eleştirisine konu olan “insan yaratılmış tanrı” imajına kaynaklık ettiği söylenebilir.
Alevi Eleştirisinin Farkı: Alevi-Bektaşi geleneği, bu tasvirleri birer metafor olarak görüp aşmayı hedefler. “Allah’ı insan yarattı” ifadesi, insanın korku, iktidar arzusu ve sınırlı aklıyla şekillendirdiği tanrı imajını reddeder. Tanrı, insanın en olgun haliyle (İnsan-ı Kâmil) tezahür eden Mutlak Hakikat’tir. Bu, Tevrat’ın somut, hukuki ve tarihsel tanrı anlayışından daha felsefi ve soyut bir anlayışa işaret eder.
Sonuç
Tevrat (Tora) ve Alevi-Bektaşi öğretisi, insanın hata ve sorumluluğuna dair derin bir ortak paydada buluşur. Her iki gelenek de:
Temel ahlaki yasaklarda (hırsızlık, zina, yalan) evrensel bir mutabakata sahiptir.
Hatayı, sadece cezalandırılması gereken bir suç olarak değil, telafi edilmesi ve tazmin edilmesi gereken bir kırılma olarak görür.
İnsanın nihai hedefini, bozulan ilişkileri onarmak (Tikkun) ve “rızalık” haline ulaşmak olarak tanımlar.
Ancak, yöntem ve teolojik vurgu farklılıkları belirgindir. Tevrat, bu süreci detaylı bir hukuk sistemi, kurban ritüelleri ve bir peygamberler silsilesi aracılığıyla düzenlerken; Alevi-Bektaşi geleneği, süreci bireyin içsel sorgulaması, vicdanı ve toplumsal mutabakatı (rızalık) üzerine inşa eder. Tevrat’ın antropomorfik tanrı anlayışı, Alevi eleştirisine hedef olsa da, her iki sistem de insanın kusurlu doğasını ve bu kusuru aşma iradesini merkeze alır. Sonuç olarak, Tevrat, Alevi-Bektaşi “rızalık” kavramının kadim bir İbrahimi zemindeki yansıması ve hukuki bir karşılığı olarak okunabilir.
Kaynakça
Birincil Kaynaklar:
Torah: The Five Books of Moses (İbranice’den İngilizce’ye çeviri ve yorum. Örn: Robert alter, The Five Books of Moses).
Kutsal Kitap: Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat ve İncil). Kitab-ı Mukaddes Şirketi.
Edebiyatdefteri.com, 2016. Bu sayfada yer alan bilgilerin her hakkı, aksi ayrıca belirtilmediği sürece Edebiyatdefteri.com'a aittir. Sitemizde yer alan şiir ve yazıların telif hakları şair ve yazarların kendilerine veya yetki verdikleri kişilere aittir. Sitemiz hiç bir şekilde kâr amacı gütmemektedir ve sitemizde yer alan tüm materyaller yalnızca bilgilendirme ve eğitim amacıyla sunulmaktadır.
Sitemizde yer alan şiirler, öyküler ve diğer eserlerin telif hakları yazarların kendilerine veya yetki verdikleri kişilere aittir. Eserlerin izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur. Ayrıca sitemiz Telif Hakları kanuna göre korunmaktadır. Herhangi bir özelliğinin kısmende olsa kullanılması ya da kopyalanması suçtur.
