Öz: Bu çalışma, Anadolu merkezli bir İslam yorumu olan Alevi-Bektaşi geleneğinin merkezî kavramlarından "Rızalık" (karşılıklı razı olma, gönül birliği) ilkesini, Hint kökenli bir din ve felsefe sistemi olan Budizm'in etik öğretileri ile karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Her iki gelenek de, insanın olgunlaşma sürecini (Alevilik'te insan-ı kâmil, Budizm'de arya/arhat/bodhisattva) merkeze alır ve bu sürecin, bireyin kendi eylemlerinin (karma) sorumluluğunu üstlenmesi ve verdiği zararları telafi etmesi yoluyla işlediğini vurgular. Makale, "eline, beline, diline sahip ol" gibi Alevi ahlak kurallarının Budist Sekiz Aşamalı Asil Yol'daki "Doğru Eylem, Doğru Söz, Doğru Geçim" ile olan benzerliğini; "özünü yoklama" ile "içgörü" (vipassana) pratiği arasındaki paralelliği; ve nihayetinde "rızalık" ile "şefkat" (karuna) ve "bağışlama" arasındaki derin temas noktalarını ortaya koyacaktır. Sonuç olarak, bu çalışma, coğrafi ve teolojik olarak ayrı kökenlere sahip bu iki geleneğin, evrensel bir etik ve insanlık duruşunda nasıl buluştuğunu göstermeyi hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler: Rızalık, Alevilik, Bektaşilik, Budizm, Karşılaştırmalı Dinler, Etik, Karma, Telafi, İnsan-ı Kâmil, Nirvana.

Giriş

İnsanlık tarihi, birbirinden bağımsız gelişen ancak benzer etik ve manevi ilkeleri vurgulayan geleneklerle doludur. Alevi-Bektaşi öğretisi ve Budizm, bu anlamda çarpıcı bir karşılaştırma sunar. Biri teistik bir dinin içsel yorumu, diğeri non-teistik bir felsefi-dini sistem olmasına rağmen, her ikisi de eylemin sonuçlarına dair derin bir sorumluluk bilinci, öz-disiplin ve acıyı dindirme üzerine kuruludur. Bu makale, Alevilik'teki "Rızalık Yolu"nu, Budizm'in "Dört Yüce Gerçek" ve "Sekiz Aşamalı Asil Yol" ışığında analiz edecek ve iki sistem arasındaki fenomenolojik ve etik örtüşmeleri inceleyecektir.

1. Bölüm: Temel Ahlaki İlkelerin Karşılaştırılması

Alevi-Bektaşi Geleneği: "Üçler Kuralı"

Eline Sahip Olmak: Hırsızlık yapmamak, helal kazanç. ("Koymadığını alma")

Beline Sahip Olmak: İffet, cinsel sorumluluk. ("Yanlış yatakta uyuma")

Diline Sahip Olmak: Yalandan, gıybetten kaçınmak. ("Görmediğini söyleme, incitme")

Budist Etik (Sila): "Sekiz Aşamalı Asil Yol"un Üç Bileşeni

Doğru Eylem (Samma Kammanto): Öldürmemek, çalmamak, zina etmemek. Bu, "eline ve beline sahip ol" ilkesiyle birebir örtüşür.

Doğru Söz (Samma Vaca): Yalan söylememek, dedikodu yapmamak, kırıcı ve gereksiz konuşmamak. Bu, "diline sahip ol" ilkesinin Budist versiyonudur.

Doğru Geçim (Samma Ajiva): Başkalarına zarar veren işlerden (silah, uyuşturucu ticareti vb.) uzak durarak helal rızık peşinde olmak.

Analiz: Her iki gelenek de, etik olgunlaşmanın, bireyin dış dünyayla etkileşimini düzenleyen bu temel prensiplerle başladığı konusunda hemfikirdir. Bu kurallar, toplumsal uyumu sağlamanın yanı sıra, zihni olumsuz karma birikiminden arındırarak içsel bir arınmanın (meditasyon/özünü yoklama) zeminini hazırlar.

2. Bölüm: Sorumluluk Bilinci ve Özeleştiri Mekanizması

Alevi-Bektaşi Geleneği:

"Ayağına taş dolansa suç taşta mı sende mi?": Dış faktörleri suçlamayı reddeder, sorumluluğu bireye yükler.

"Arif olan özünü yoklar, cahiller kendini aklar": Bilgeliğin, sürekli bir öz-eleştiri ve nefs muhasebesiyle geldiğini söyler.

Budist Öğreti (Karma ve Pratityasamutpada):

Karma Yasası: Her eylemin (karma) kaçınılmaz bir sonucu (vipaka) vardır. Acı çekmek, dış etkenlerden değil, kişinin kendi geçmiş eylemlerinden kaynaklanır. Bu, "ayağına taş dolansa kendimden bilirim" ifadesinin Budistçe formülasyonudur.

İçgörü Meditasyonu (Vipassana): Budist pratiğinin özü, zihni ve eylemleri tarafsız bir şekilde gözlemleyerek, "cehaletin" (avidya) ve acının köklerine inmektir. Bu, Alevilik'teki "özünü yoklama" pratiğiyle doğrudan paraleldir. Her ikisi de kişiyi, kusurlarını örtmekten (aklamak) ziyade, onları görmeye ve anlamaya iter.

3. Bölüm: Telafi, Tazmin ve Nihai Amaç: Rızalık vs. Nirvana

Alevi-Bektaşi Geleneğinde Rızalık Yolu:
Buradaki nihai amaç, "insan-ı kâmil" olmaktır. Bu mertebeye, yalnızca hatanın farkına varmakla değil, aktif telafi ile ulaşılır:

Farkındalık: Eylemin iyi/kötü olduğunu anlamak ("sûrette insan").

Tazmin (Telafi): Maddi ve manevi zararı ödemek ("tavukların parasını vermek").

Rızalık Alma: Mağdurun gönlünü alarak toplumsal ve içsel barışı tesis etmek.
Bu süreç, bireyi toplumla ve kendi özüyle barıştırır.

Budist Öğretide Nirvana Yolu:
Budizm'de nihai amaç, acı çekme döngüsünden (samsara) kurtulmak, yani Nirvana'ya ulaşmaktır. Bu yol, Alevilik'teki üç aşamalı süreçle benzer bir mantık izler:

Bilgelik (Prajna): Acının kaynağını ve karma yasasını anlamak (Farkındalık).

Etik Davranış (Sila) ve Meditasyon (Samadhi): Olumsuz karma üretmeyi bırakmak ve zihni arındırmak. Telafi, olumsuz karma'yı dengelemenin bir yoludur. Dhammapada (1. ve 2. beyitler) der ki: "Zihnin önculuğundan fenalık gelirse, acı onu gölge gibi izler... Zihnin önculuğundan iyilik gelirse, mutluluk onu asla bırakmayan gölge gibi izler."

Şefkat (Karuna) ve Bağışlama: Bodhisattva idealinde, kişi kendi kurtuluşunu, tüm canlıların acısını dindirmeye adar. Başkalarına verilen zararı onarmak ve onlarla barışmak, bu yolun ayrılmaz bir parçasıdır. Rızalık almak, mağdurun acısını dindirir; bu da Budist şefkatin somut bir ifadesidir.

Analiz: Her iki sistem de, kurtuluşun veya olgunlaşmanın, yalnızca içsel bir aydınlanma değil, aynı zamanda dışsal dünyayla etik ve uzlaşmacı bir ilişki kurmayı gerektirdiğinde ısrar eder. Rızalık, toplumsal Nirvana'nın bir tezahürüdür.

Sonuç

Alevi-Bektaşi öğretisindeki "Rızalık" kavramı ile Budist etiğin temel taşları arasında dikkat çekici bir uyum bulunmaktadır. Her iki gelenek de:

Temel ahlaki prensiplerle eylemi düzenler,

Sorumluluğu dışarıda değil, bireyin kendisinde arar,

Olgunlaşma sürecinin, eylemin sonuçlarını üstlenmek ve telafi etmekten geçtiğini savunur,

Nihai hedefi, hem bireysel hem de toplumsal bir barış ve uyum hali olarak tanımlar.

Teolojik çerçeveleri (Tanrı merkezli vs. non-teistik) farklı olsa da, pratik etik ve insanlık ideali söz konusu olduğunda, bu iki kadim bilgelik yolu, evrensel bir etik dilde buluşmaktadır. Alevilik'teki "insan-ı kâmil" ile Budizm'deki "arhat" veya "bodhisattva" aynı temel erdemleri yansıtır: bilgelik, şefkat ve aktif sorumluluk. Bu çalışma, farklı kültürlerin din ve ahlak anlayışları arasındaki bu derin diyaloğun, daha hümanist ve barışçıl bir dünya inşası için ne kadar kıymetli olduğunu ortaya koymaktadır.

Kaynakça (Örnek)

Alevi-Bektaşi Kaynakları:

Buyruk (Şeyh Safi Buyruğu).

Kaygusuz Abdal. Budala-name.

Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı. Dergah Yayınları.

Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Demos Yayınları.

Budist Kaynakları:

Rahula, Walpola. What the Buddha Taught (Budha'nın Öğretisi). Oneworld Publications.

Thera, Nyanaponika. The Heart of Buddhist Meditation (Budist Meditasyonun Kalbi). Weiser Books.

Dhammapada. (Türkçe çevirileri mevcuttur).

Hanh, Thich Nhat. The Heart of the Buddha's Teaching (Budda'nın Öğretisinin Kalbi). Broadway Books.

Keown, Damien. Buddhist Ethics: A Very Short Introduction. Oxford University Press.

Karşılaştırmalı Çalışmalar:

Smith, Huston. The World's Religions (Dünyanın Dinleri). HarperOne.

Armstrong, Karen. The Great Transformation: The Beginning of Our Religious Traditions. Anchor Books.