Öz: Bu çalışma, Alevi-Bektaşi geleneğinin temelini oluşturan "Rızalık Yolu" etiğini, tarihsel bir travma olan Halifelik Sonrası Dönem (Hz. Muhammed'in vefatını takip eden süreç) bağlamında analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, "eline, beline, diline sahip ol" gibi kişisel ahlak ilkelerinin, "döktüğünü doldur" gibi toplumsal tazmin pratiklerinin ve nihayetinde "kâmil insan" olma idealinin, Ehlibeyt'e yönelik tarihsel haksızlıkların kolektif hafızasıyla nasıl şekillendiğini irdeler. "Allah'ı insan yarattı bakışı" gibi antroposantrik bir teolojiden yola çıkan makale, dinî otoriteyi eleştirel bir okumaya tabi tutmanın, aynı zamanda derin bir tarihsel ve etik sorgulama gerektirdiğini savunur. Ebubekir, Ömer, Osman, Ayşe, Muaviye ve Yezit gibi figürlerin karakter analizleri, Alevi kaynakları (Buyruk, Velayetnameler) ve Sünni tarih kaynakları (Taberi, İbn Kesir) karşılaştırmalı olarak ele alınarak, Alevi etiğinin neden sadece bir "inanç" değil, aynı zamanda bir "hak arayışı" ve "adalet arayışı" olduğu fenomenolojik bir yaklaşımla ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler: Alevilik, Bektaşilik, Rızalık, Tarihsel Travma, Ehlibeyt, Kâmil İnsan, Hilafet-Siyaset İlişkisi, Karakter Analizi.

Giriş

Alevi-Bektaşi geleneği, İslam'ın batıni yorumunun yanı sıra, onun erken dönem tarihsel kırılmalarına verilmiş bir tepkinin, bir "adalet ve ahlak felsefesi"ne dönüşmüş halidir. Bu çalışma, bir önceki makalede incelenen etik ilkelerin (eline-beline-diline sahip olmak, özünü yoklamak, tazmin etmek) arka planında yatan tarihsel ve teolojik alt yapıyı inceleyecektir. Metnin sonundaki "Allah'ı insan yarattı bakışıyla bak" ve "Ebubekir, Ömer, Osman, Ayşe, Muaviye, Yezit dönemlerini incele" çağrıları, bu etiğin salt felsefi olmadığını, somut tarihsel olaylarla ve bu olaylardaki aktörlerin karakterleriyle doğrudan ilişkili olduğunu göstermektedir.

1. Bölüm: Etik Sistemin Temeli: Rızalık, Tazmin ve Özeleştiri (Önceki Çalışmanın Özeti)

Bu bölüm, bir önceki analizin kısa bir özeti ile başlayacak:

Üçler Kuralı: Eylem, niyet ve sözdeki saflık.

Sorumluluk: "Ayağına taş dolansa suç sende" ilkesi. Kusuru dışsallaştırmama.

Rızalık ve Tazmin: Hatayı maddi ve manevi olarak telafi etmedikçe kâmil insan olunamayacağı fikri. ("Köpek-tavuk" metaforu).

Kâmil İnsanın Dört Şartı: Akıl, Sevgi, Adalet, Helal Kazanç.

Bu ilkeler, soyut ahlak kuralları değil, pratik hayata dair bir yol haritasıdır. Peki bu haritanın kaynağı nedir?

2. Bölüm: Tarihsel Arka Plan: Hilafetin Gasbı ve Ehlibeyt Düşmanlığına Alevi Bakışı

Alevi geleneğinin tarih okuması, Sünni geleneğinkinden radikal bir şekilde ayrılır. Bu ayrım, etik sistemin neden bu denli merkezi bir öneme sahip olduğunu açıklar.

Fetret Dönemi ve Sakife Vakası: Hz. Muhammed'in defin işlemi dahi tamamlanmadan, Ensar ve Muhacir'in bir araya geldiği Sakife'de Hz. Ebubekir'in halife seçilmesi, Alevi düşüncesinde ilk ve en büyik "haksızlık" (zulüm) ve "rızasız iş" olarak kaydedilir. Hz. Ali'nin hakkı gasbedilmiştir.

Hz. Ömer Dönemi: Siyasi ve askeri genişleme dönemi olarak görülse de, Alevi anlatılarında Hz. Fatıma'nın evine yapılan baskın ve ona verilen psikolojik/fiziksel zarar (bazı kaynaklarda kaburga kemiğinin kırılması ve kaybettiği çocuğu) en büyük insanlık suçlarından biri olarak yer alır. Bu olay, "ağlattığını güldür" ilkesinin tam zıttıdır.

Hz. Osman Dönemi: Nepotizm (akrabaya kayırmacılık) ve yolsuzlukların arttığı bir dönem olarak yorumlanır. "Elini yanlış cebe atma" ve "helal kazanç" vurgusunun tarihsel arka planını oluşturur.

Cemel Vakası (Hz. Ayşe): Müslümanların ilk iç savaşı. Hz. Ali'ye karşı savaş açılması, "incitme" ilkesinin ihlali ve toplumsal "rızalık"ın bozulmasının somut örneğidir.

Sıffin Savaşı ve Hakem Olayı (Muaviye): Hz. Ali'nin meşru halifeliğine açık isyan. Hilafeti bir krallığa (Emevi Saltanatı) dönüştürme çabasının başlangıcı. Bu, "hak, hukuk, adalet" yolunun terk edilmesidir.

Kerbelâ Faciası (Yezid): Bu zincirin en trajik halkası. Hz. Hüseyin ve Ehlibeyt'inden 72 kişinin susuz bırakılarak şehit edilmesi, "mazlumun zararını tazmin et" ilkesinin artık imkansız olduğu nihai zulüm anıdır. Bu olay, Alevi kimliğinin ve matem ritüellerinin (matem orucu) merkezine yerleşmiştir.

3. Bölüm: Tarihsel Travmanın Etik Kodlara Yansıması: Bir Savunma Mekanizması Olarak Ahlak

Alevi toplumu, siyasi ve askeri iktidarı kaybetmiş, tarih boyunca baskı görmüş bir topluluktur. Bu durum, onların hayatta kalma stratejisini şekillendirmiştir.

İçe Yönelik Bir Sistem: Siyasi iktidardan yoksunluk, toplumsal yapıyı korumak için son derece güçlü bir iç ahlak koduna ve cemaat dayanışmasına (rızalık) ihtiyaç doğurmuştur. "Yanlış eşikten girme" metaforu, hem fiziksel hem de manevi olarak doğru toplulukla (Cem) bir arada olmayı işaret eder.

Figürlerin Karakter Analizi: Yukarıdaki tarihsel figürler, Alevi anlatısında belirli "karakter" kusurlarının timsalidir:

Hz. Ebubekir/Hz. Ömer: Rızasızlık ve Gasıp. Toplumun rızası olmadan, seçimle değil, tayinle/geçersiz bir biatla iktidara gelmek.

Hz. Osman: Yolsuzluk ve Akraba Kayırmacılığı. "Elini yanlış cebe atma"nın somut örneği.

Hz. Ayşe: Fitne ve Nifak. Toplumu birbirine düşüren yanlış söz ve eylemler. "Görmediğini söyleme" ilkesinin ihlali.

Muaviye: Hile ve Düzenbazlık. Sıffin'de Kur'an sayfalarını mızrakların ucuna taktırarak savaşı durdurmak. "Doğru söyle" ilkesinin tam zıttı.

Yezid: Sınırsız Zulüm ve Ahlaksızlık. Hiçbir kural tanımayan, "eline, beline, diline" hakim olmayan, kâmil insan olmanın zıttı olan bir figür.

Tepkisel Bir Etik: Alevi etiği, bu figürlerin temsil ettiği her türlü olumsuz karakter özelliğine (açgözlülük, hile, zulüm, yolsuzluk, fitne) karşı geliştirilmiş bir "anti-tez"dir. Kâmil insan olmak, bir anlamda "Yezid olmamak", toplum içinde rızalığı gözetmek ise "Muaviye'nin yolundan gitmemek"tir.

4. Bölüm: Teolojik Çıkarım: "Allah'ı İnsan Yarattı Bakışı"nın Tarihsel Kökenleri

Bu radikal ifade, bu tarihsel bağlam olmadan tam anlaşılamaz.

Tarihsel süreçte, iktidarı ele geçirenler dinî söylemi de kendi lehlerine şekillendirmişlerdir. "Allah'ı insan yarattı bakışı", bu duruma bir isyandır. İktidar sahiplerinin, Tanrı'yı kendi siyasi meşruiyetlerini sağlamak için bir araç olarak kullandıklarını (yarattıklarını) ima eder.

Bu, Emevi iktidarının "cihan hükümdarlığı" iddiasının ve dini sembolleri kullanma biçiminin eleştirisidir. Gerçek din, iktidarın değil, mazlumun, Ehlibeyt'in yanındadır. Dolayısıyla, dini anlamak için resmi tarihe ve onun tanımladığı "doğru"ya değil, akla, vicdana ve tarihin mağdurlarının perspektifine ("Ehlibeyt düşmanlığını incele") başvurmak gerekir.

Sonuç

Alevi-Bektaşi öğretisindeki "Rızalık Yolu", sadece kişisel bir ahlak rehberi değil, aynı zamanda derin bir tarihsel travmanın ürünü olan kolektif bir hayatta kalma ve anlam arayışıdır. Erken İslam tarihinde yaşanan haksızlıklar, gasplar ve zulümler, Alevi düşüncesinde sürekli canlı tutulan bir hafızayı oluşturur. Bu hafıza, bireyi sürekli "özünü yoklamaya", hatasını "tazmin etmeye" ve toplumsal "rızalığı" aramaya iter. Çünkü ataları, bu değerlerin ihlalinin toplumu nasıl parçaladığını ve nihai trajedilere (Kerbelâ) nasıl sürüklediğini görmüştür. "Kâmil insan" olma ideali, bu nedenle sadece dini bir mertebe değil, aynı zamanda tarihin yükünü taşıyarak onun tekerrür etmemesi için mücadele eden etik ve politik bir duruştur.

Kaynakça

Birincil Kaynaklar (Alevi-Bektaşi):

Buyruk (İmam Cafer-i Sadık Buyruğu).

Velayetname-i Hacı Bektaş-ı Veli.

Faziletname (Hacı Bektaş-ı Veli).

Birincil Kaynaklar (Sünni Tarih):

Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. Tarihü'l-Ümem ve'l-Mülük (Peygamberler ve Melikler Tarihi).

İbn Kesir, Ebu'l-Fida İsmail. El-Bidaye ve'n-Nihaye (Başlangıç ve Son).

Belazuri, Ahmed bin Yahya. Fütuhü'l-Büldan (Ülkelerin Fetihleri).

İkincil Kaynaklar (Modern Akademik Çalışmalar):

Alevilik Üzerine:

Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri.

Melikoff, Irene. Kırkbudak: Alevilik.

Dressler, Markus. Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam.

Erken İslam Tarihi Üzerine:

Madelung, Wilferd. The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. (Bu çalışma, Hz. Ali'nin hakkının gasbedildiği tezini akademik dille destekler, son derece kritik bir kaynaktır).

Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam.

Crone, Patricia ve Cook, Michael. Hagarism: The Making of the Islamic World.

Karakter Analizi ve Siyaset Felsefesi:

Sibel Özbudun. Aleviliğin Siyasal Yüzü.

Ahmet Çiğdem. "Bir 'Yanlış'ın Tarihi: Alevilik" (Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı 83).