................................................................ SERSERÝ GÝRME MEYDANA Serseri Girme Meydana Aþýk, Senden Yol Ýsterler Kalleþ Ýle Oturmadýn Ýman Ehli Kul Ýsterler
Bu Yola Giren Oturmaz Hak Söze Hile Katýlmaz Bunda Hiç Hile Satýlmaz Cevherinden Pul Ýsterler
Bir Kýlý Bin Pare Eder Bu Yolu Ýhtiyar Eder Þah’ým Bir Yol Kurmuþ Gider Yol Ýçinde Yol Ýsterler
Þah Hatayi Der Neylersin Her Müþkili Hal Eylersin Ansýn Çiçek Derersin Yarýn Senden Gül Ýsterler ........................................... ÞAH HATAYÝ ........................................... Ýran’da Safevi soyundan gelen bir Türk. Erdebil’de doðdu. Ana tarafýndan Uzun Hasan’ýn torunu Bilki Aka’nýn oðludur. Babasý Haydar’ýn ölümünden (1488) sonra dayýsý tarafýndan iki kardeþiyle birlikte düþmanlarýndan kaçýrýlarak Þiraz’a gönderildi. Þiraz valisinin, üç kardeþi bir süre hapsettiði söylenir. Akkoyunlu hükümdarý Sultan Yakup’un ölümü üzerine oðlu Rüstem saltanat mücadelesinde onlardan yararlanmak amacýyla üç kardeþi hapisten kurtarýr, Þah Ýsmail’in aðabeyi Sultan Ali, katýldýðý iki savaþý da kazanarak Tebriz’e döndüðünde parlak bir törenle karþýlanýr. Ama üç kardeþin halk üzerinde manevi etkisi, Sultan Ali’nin kazandýðý zaferler Rüstem Bey’i korkutur, onlarý ortadan kaldýrmanýn yollarýný ararken durumu sezen Sultan Ali kardeþleriyle birlikte Erdebil’e kaçar. Sultan Ali yolda kendilerini izleyen Rüstem Bey’in askerleri tarafýndan öldürülür. Ama iki kardeþini yedi müridiyle Erdebil’e göndermeyi baþarýr. Þah Ýsmail ve kardeþi Ýbrahim burada müritlerince korunur. Sürekli izlendikleri için bir süre sonra Baðru daðýna, oradan da Gilan, Gaskar, Reþt ve Lahican’a kaçýrýlýrlar. Lahican’da Kar Kaya’nýn evinde saklanan Þah Ýsmail ilk öðrenimini özel bir öðretmenden gördü. Babasýnýn müritleri dört bir yandan onu görmeye geliyorlardý. Yakalanamadýðýný gören Rüstem Bey, Lacihan üzerine yürümeye hazýrlanýrken öldürülünce (1497), Þah Ýsmail harekete geçer. Müritlerini toplayýp Hazer kýyýlarýndaki Aravan’a (1500), oradan Erdebil’e gelir. Kendisine katýlan Türk oymaklarýyla birlikte yeterince kuvvet topladýðýný görünce ilk olarak babasýnýn ve Þiilere yapýlan eziyetlerin öcünü alma yolunu tutar. Tebriz’e gelip taç giydiðinde (1502), babasýnýn öcünü almýþ, Baku’yü zaptetmiþ, Nehcivan’da Elvend Bey’i yenmiþtir. Þah Ýsmail’in bundan sonraki yaþamý Þiiliði yaymak, Safevi devletinin sýnýrlarýný geniþletmek için yaptýðý savaþlarda geçer. Devletin sýnýrlarý geniþleyip Þiilik Anadolu’ya doðru hýzla yayýlýnca Osmanlý’larla çatýþýr. Sonunda Çaldýran’da Yavuz’a yenilir (1514) ve kaçar. Bu yenilgiden sonra Tebriz’e döndüyse de eski gücünü yitirdiði gibi uðradýðý ruhsal çöküntüyle de kendisini þaraba verir. Oðlu Tahmasb’ý yerine atabey olarak býrakýr, her yýlýný ayrý bir kentte geçirerek yaþamýný tamamlar. Azerbaycan’da iken ölür. Cenazesi Erdebil’e götürülür.
Þah Ýsmail, Hatayi mahlasýyla þiirler yazdý. Sanatçý kiþiliði çok zor koþullar altýnda geçen çocukluðu sýrasýnda oluþtu. Aruz ve heceyle yazdýðý þiirler Azerbaycan edebiyatýnýn Nesimi ve Fuzuli arasýndaki döneminin en güçlü temsilcisi olduðunu kanýtlar. Özellikle heceyle yazdýðý þiirler Anadolu’da geliþen tekke edebiyatýný büyük ölçüde etkiler. Alevi -Bektaþi edebiyatýnýn en güzel örneklerini sunar. Sadettin Nüzhet, þiirlerini dörde ayýrýyor: a) Tasavvufi düþüncelerini içerenler, b) Aleviliði dile getirenler, c) Hurufiliðin ilkelerini yansýtanlar, d) Aþýkane olanlar. Aruzla yazdýðý þiirlerinin ise daha çok tasavvufi olduðu görülür. Bu þiirlerinde kullandýðý dil klasik þiirin dilidir.
Hece ölçüsüyle koþma ve semai biçiminde yazdýðý nefesler ise Yunus’un izlerini taþýr. Ama Hatayi’nin kendine özgü þiir yolu oluþturduðu da belirtilmelidir. Hece ve aruzla yazdýðý þiirlerini kapsayan Divan’ý basýldý (Sadettin Nüzhet Ergun, Hatayi divaný, 1956; bütün nüshalarý karþýlaþtýrýlarak yapýlan basýmý için bkz. Aziz Aka Mehmedof, Þah Ýsmail Hatayi Eserleri 1, Bakü 1966). Ayrýca Dehname adlý Ali’yi öven bir mesnevisi (Baku 1946) ile yine mesnevi biçiminde yazýlmýþ bir Nasihatnamesi vardýr. Deðerli araþtýrmacý Nejat Birdoðan Alevilerin Hükümdarý Þah Ýsmail Hatayi adlý yapýtýnda bu büyük ozanýn yaþam öyküsünü, Osmanlý ve Safevi yanlarýndan topladýðý þiirlerini daha geniþ ve gerçekçi biçimde vermiþtir. ........................................................................................................................................................................................................................................