Aþýk, Türk halk edebiyatýnda, aþaðý yukarý Xl. ve Xii. yy’ýn baþýndan beri görülen þair tipidir. Aþýðýn þairlik gücünün, rüyasýnda pirinin sunduðu "aþýk badesi "ni içmekle ve "sevgilisi"nin hayalini görmekle kazandýðýna inanýlýr. Halk aÞýðl sözünün yerine "halk ozaný" ifadesi de kullanýlýr. Halk aþýklarý hemen her konuda eserler býrakmýþlardýr. Bu ürünlerin önemli bir bölümü okuma yazma bilmeyen aþýklarca irticalen söylendiði için unutulmuþ, bir bölümü de cönklerde korunmuþtur. Aþýklarýn söyledikleri þiirler yani halk þiirleri hece ölçüsüne göre irticalen söylenir. Bu edebiyatýn baþlýca nazým biçimleri ve türleri þunlardýr:
AÞIK EDEBÝYATI NAZIM BÝÇÝMLERÝ
1- KOÞMA Aþýk edebiyatýnda en çok sevilen ve kullanýlan nazým þeklidir. Dört dizeli bentlerden oluþur. Dörtlük sayýsý 3-5 arasýndadýr. 11 ’li hece ölçüsüyle (6 + 5 ya da 4+4+3 duraklý olarak) yazýlýr/söylenir. 4+3 ve 4+4 kalýbýyla söylenmiþ koþmalar da vardýr. Þair son dörtlükte mahlasýný söyler. Uyak düzeni abab cccb dddb ... þeklindedir. Ýlk dörtlüðün uyak düzeni xbxb ya da aaab þeklinde de olabilir. Koþmalar genellikle Iirik konularda söylenir. Aþk, güzellik, tabiat, sevgi vb. konular iþlenir. Koþmalar konularýna göre güzelleme, koçaklarna, taþlama, aðýt gibi nazým türleri içerir.
ÖNEMLÝ ÞAÝRLER - Köroðlu - Pir Sultan Abdal - Karacaoðlan - Gevherý - Erzurumlu Emrah - Aþýk Ömer.
Örn: Sen bir ceylan olsan ben bir avcý Avlasam çöllerde saz ile seni Bulunmaz dermaný yoktur ilacý Vursam yaralasam söz ile seni Aþýýk Veysel
2- SEMAÝ Aruzla ve heceyle yazýlan, iki türlü semai vardýr. Heceyle yazýlanlar koþmaya benzer. Tek fark dizelerin he ce sayýsýdýr. Semai sekizli kalýpla yazýlýr. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir. Dörtlüklerden oluþur. Dörtlük sayýsý 3-5 arasýndadýr. Uyak düzeni aynýdýr. Sevgi, , Coþku ve Heyecaný Dile Getiren Metinler (Þiir) güzellik, ayrýlýk ve doða konularýný iþler.
ÖNEMLÝ ÞAÝRLERÝ - Karacaoðlan - Erzurumlu Emrah
Örn: Gönül gurbet ele varma Ya gelinir ya gelinmez Her dilbere meyil verme Ya sevilir ya sevilmez Erzurumlu Emrah
3- VARSAÐI Toroslardaki Varsak (Avþar) boyunun özel bir ezgiyle söylediði türkülerden geliþtirilmiþ bir nazým biçimidir. Kendine özgü bestesi vardýr. Epik þiirlerdir. Sert, yiðitçe bir söyleyiþi vardýr. Hayattan ve talihten þikayet gibi konular da iþlenir. Hecenin B’li kalýbýyla yazýlýr. Genellikle "bre, bre hey, hey, be hey" gibi ünlem sözcüklerine yer verilir. Kafiyeleniþi koþmayla aynýdýr. Dörtlük sayýsý 3-5 arasýndadýr.
ÖNEMLÝ ÞAÝRLERÝ - Dadaloðlu - Karacaoðlan
Örn: Yürü bre yalan dünya Sana konan göçer bir gün insan bir ekin misali Seni eken biçer bir gün. Karacaoðlan
4- DESTAN Aþýk þirinin en uzun nazým biçimidir. Anonim destanlardan farklýdýr. Dörtlüklerden oluþur. Dörtlük sayýsý konuya göre deðiþir. Kimi destanlarda yüzü geçer. Savaþlar, kahramanlýklar, ayaklanmalar, kýtlýklar, doðal afetler, salgýn hastalýklar, eþkiya ve ünlü kiþilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taþlama ve eleþtiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur. Destan koþma gibi kafiyelenir: abab cccb dddb ... Ýlk dörtlüðün uyak düzeni: xbxb þeklinde de olabilir. Hecenin daha çok on birli kalýbýyla yazýlýr/söylenir. Sekizli kalýpla söylenenler de vardýr. Destanlarýn kendine özgü bir ezgisi vardýr. Destanda da þair son dörtlükte mahlasýný söyler.
KONULARINA GÖRE KOÞMALAR ***KOÞMA*** A)-Güzelleme Âþýk edebiyatýnda insan ve doða güzelliklerini iþleyen koþmalar. Genellikle aþýk olunan kadýn, kýz, gelin, dað aðaç, hayvan, çiçek gibi unsurlar iþlenir.
ÖRNEK GÜZELLEME: Ruhsatî
NASIL VASFEDEYÝM GÜZELÝM SENÝ
Nasýl vasfedeyim güzelim seni Rumeli Bosna’yý deðer gözlerin Dünyaya gelmemiþ eþin akranýn Ýzmir’i Konya’yý deðer gözlerin