KAPGAN KAĞAN

• 18 Ocak 2012 Çarşamba 13:45:39

Göktürk Devleti hakanlarından Kapagan Kağan, 22 Temmuz 716′da öldü. Doğum tarihi bilinmiyor. Çinlilerle ve Kırgızlarla yaptığı savaşları kazandı, ülkesinin topraklarını genişletti. Veziri Tonyukuk, oğlu Bilge Kağanın döneminde de vezirlik ve danışmanlık yaptı. Oğuz Boylarından Bayırkuların tuzağına düştükten sonra öldürüldü.
Göktürk Devletini, 682 yılında yeniden kuran ağabeyi Kutluk Kağanın ölümü üzerine, 692 yılında Göktürk Hâkanı olmuştu. 24 yıl hüküm sürdü. Onun önderliğinde Göktürk Devleti batıda, Mâverâünnehir olarak anılan Batı Türkistan’ı, doğuda Çin topraklarının bir bölümünü aldı. Onun asıl hedefi Tang hânedânının hâkimiyeti altındaki eski Türk topraklarını ve Türklerin oturduğu Çin eyâletlerini almak, Çin’in, Göktürk Devletine uzak bölgelerinde oturan Türklerin de kendi ülkesine yerleşmesini sağlamaktı.
Kapagan Kağan, Çin kaynaklarında kendisinden korku ile söz edilen bir kişidir. Dış siyasette ve askerî komuta konularında başarılı olmakla birlikte, iç yönetimde aşırı sertliği sebebiyle hoşnutsuzluklara ve isyanlara sebebiyet verdi. İç karışıklıklarda, Çin entrikalarının da rolü olmuştu.

716 yılında, Göktürk boylarından Bayırkular yeniden isyan etmişlerdi. Kapagan Kağan, bu isyânı da çok sert bir şekilde bastırdı. Zafer sarhoşluğu içerisinde ihtiyatsız bir şekilde savaş alanından ayrılırken, sağ kalan Bayırkuların saldırısına uğradı ve öldürüldü. Kapagan Kağanın kesik başının, Çin sarayına götürülmesinden anlaşıldığına göre, bu olayda da Çin entrikası vardı.
Çin kaynaklarında Mo-ço olarak geçen Kapgan’ın adı, bugünkü Türkçe’de fethetmek anlamına gelen kap- (al-) eyleminden türemiş olup fatih anlamına gelmektedir. Asıl okunuşu Kapağan olmalıdır. Çünkü adın geçtiği Orhun Yazıtları’nda bu hükümdarın adı sessiz harflerle k, p, g, n biçiminde yazılmıştır.
Kapgan Kağan Dönemi
682 yılında ağabeyi İlteriş Kağan’ın ölümü üzerine oğulları olan Bilge ve Kültigin’in yaşlarının küçük olmasından dolayı devletin başına kardeşi Kapgan kağan geçti. 27 yaşında kağan olan haşin karakterli Kapkan Türk tarihinin büyük fatihlerinden biridir. Neticede kaynaklarca Kapgan en çok zafer kazanan çini en fazla korkutan devletini çağın en kuvvetlisi yapan kağan olarak tanınmıştır. Tonyukuk yazıtında da Bögü olarak da zikredilen Kapgan’nın adı fatih anlamına gelmektedir. Onun uyguladığı siyasetin üç temel hedefi vardır.
1- Çini daima baskı altında tutmak. Böylece Türk devletinin dış tehlikelerden korunması ve halka yeterli ölçüde tarım sağlanması imkanına ulaşacaktı.
2- Çin de dağınık halde bulunan Türkleri ana yurda çekmek böylece Türkler yabancı idareden kurtarılmış; ülkede askeri ve iktisadi gelişme hızlandırılmış olacaktı.
3- Asya kıtasında ne kadar Türk varsa hepsini Göktürk bayrağı altında toplamak. Böylece de Türk birliği yeniden kurulacaktı.
693 yılındaki Çin baskını ile ilk seferini yapan Kapgan kağan aynı yıl içinde kuzey Çin eyaletlerine 9 akın yaptı. Çinlilerin hasmı olan Kıtanları mağlup ederek Çin imparatoriçesinden. Şu isteklerde bulundu;
1- 630-681 Yılları arasında Çinliler tarafından esir alınan Türklerin geri verilmesini
2- 1250 Ton tohumluk darı ile 3000 Tarım aleti gönderilecek.
3- Çin ayrıca 10000 Libre (yaklaşık 5000 Ton) demir verecek.
Kıtanların isyanın Göktürk ordusunun yardımıyla bastırılması neticede Çin’deki esir Türklerin geri gönderilmesine izin verilmiş, tohumluk darı ve demir gönderilmiştir. Bu suretle planın ilk iki maddesi gerçekleştirilmiş oluyordu. Bundan sonra meydana gelen savaşlarda Çin ordularının hepsi yenildi. Tang İmparatorluğunun iç işlerine karışmaya başladı. Ülkesi lehine menfaatler koparmaya çalışıyordu. Kızını bir Tang prensiyle evlendirmek suretiyle adı geçen hanedanın geleceğinde söz sahibi olmayı planladı.
Tang sarayı önce Göktürkleri oyalama yoluna gitti. Sonra sahte prens gönderdiler. Üstelik hediye olarak gönderilen altının değeri de çok düşüktü. Kapgan gerçeği anladı ve ülkesine yollanan heyetten Yan Chih-wei’i Çin kağanı ilan etti. 698 yılından sonra büyük bir akına geçti. 703 yılına kadar çinin kuzey eyaletleri sürekli yağmalandı. 300-400 bin kişilik ordularına mağlup oluyordu. Bütün Çinli kumandanlar yenilgiden kurtulamıyordu.
Dışarıda ve içeride sayısız zaferler kazanmasına rağmen Kapgan milletine karşı zalimce davranıyordu. Onun ser tutumları yüzünden Orhun abidelerinde de sık sık görüldüğü üzere boylar isyan ediyordu.
Artık Orta Asya’nın en kuvvetli hükümdarı. Seviyesine yükselen Kapgan Göktürk Devleti için bazı idari değişiklikler yapma yoluna gitti. Bu devletin hızla gelişip büyümesinin bir sonucuydu.
Kapgan kardeşi Tu-hsı-fu’yu sol kanat (doğu) Şad’ı ağabeyi kutluğun oğlu bilgeyi sağ kanat Şad’ı tayin etti. ayrıca kendi oğlu Fuchüyü bu iki şad’ın üzerine “küçük kağan” ünvanıyla vazifelendirdi. Küçük kağan aynı zamanda on kabilelerin çanak reisi olmuştu.
Bu arada Göktürk devletinin akınları devam ediyordu. Batı da isyan eden Türkişlere karşıda seferlere girişildi. Küçük kağan, Bilge, Şad ve Tonyukuk idaresi altındaki Göktürk orduları Altay dağlarını aştı. Yarış ovasına vardıktan sonra Bolçu da Türkişleri ağır bir bozguna uğrattı. Bolçu zaferi sonunda Türkişlerin bütün Nu-sphih-pı ve Tolu kabileleri yani Balkaş, ili, Isıkgöl ve Talas bölgelerindeki Türkler Kapgan’ın hakimiyetini tanıdılar.
Göktürk akınları devam ediyordu. Yaklaşık 25 yıldır Türkler tarafından idare edilen batı Türkistan’daki şehir krallıkları buralara ulaşan Arap saldırılana karşı koyabilmişti. Sıra büyük plandaki üçüncü maddenin uygulanmasına gelmişti. Ya şimdiki hedefe Maveraünnehir idi. Buranın coğrafi mevkii iklimi ve verimli toprakları ile zengin bir yer olduğu bilinir. Bundan dolayı o tarihlerde doğu yönünde ilerleyen Müslüman Araplar Maveraünnehire el koyma çabasındaydılar. Yine Tonyukuk inal ve bilge komutasındaki batı orduları grubu Maveraünnehire girdi. Kızıl kum çölüne daldı. Bir Türkiş başbuğu idaresinde bulunan Soğa halkı teslim oldu. 702 yılının ilk baharında yen ve Hsia eyaletlerine akın yapan Kapgan 100 bin at ve koyun ele geçirdi.
703 yılına geldiğinde Göktürk kağanın politikasında bir değişiklik yaptı. Saldırılarını durdurarak Çin’e bağa Tarkanı elçi olarak gönderip yeni bir evlilik ittifakı faaliyetinde bulundu. Ancak bu sefer damat olarak istenilenin Tang imparatorluğuna mensup değil ayrıca veliahtın oğlu olması da gerekiyordu. Kapgan’nın gayesi tabiiki tang’ın hanedanlığı içerisinde çok daha fazla söz sahibi olmaktı. Geçen defa kötü tecrübelerinde dolayı imparatoriçeye bu sefer daha temkinli davranmaya çalıştı. Neticede Kapga’nın teklifi kabul edildi. Teklifinin kabulünden duyduğu memnuniyeti göstermek için ileri gelen devlet adamlarından İ-litön-kon’ı bin baş at ile birlikte Çin sarayına gönderdi. Göktürk elçisinin şerefine eğlence tertip edildi. Göktürk elçisine bu denli itibar edilmesi Kapgan’ın ve Göktürk devletinin Çin nazarındaki üstün yerini açıkça göstermektedir.
705 yılında imparatoriçe Wu yeni reformlar yaparak başarısız kumandanları görevlerinden aldı. Göktürk devletini yıkıp ele geçirmek için yeni planlar yapmaya başladı.
Devlet adamı imparatordan önemli kale yapılmasını, kumandan ve valilerin görevden alınmasını, yenilenin cezalandırılmasını tavsiye eder. Bundan sonra Çinliler Göktürk ülkesi iç inde büyük bir casusluk faaliyetini uygulamaya koyuldular. Hanedan olmayan diğer Türk boylarının çoğu ayaklandı. Aslında Kapgan Çinli casuslardan birini öldürtmüştü. Buna rağmen 708 yılından itibaren her yıl Kapgan kağan idaresine karşı çok sayıda isyan patlak verdi. Onun aşırı zalim olmasında bunun etkisi çoktu. Ülke isyanlarla gark olmasına rağmen kapsa Çin ile ilişkilerini ihmal etmiyordu. Esasında dostluk kurmak istiyordu. Ve bunu gerçekleştirmek iç in 711 yılında oğlu Yang-wo-chin egin’i ikamet etmek üzere Tang sarayına gönderdi. Eskisine göre daha ılımlı politika izledi 710 yılında isyan eden Kırgızlar Bilge ve Kül Tegin kumandasındaki ordular tarafından 2. defa mağlup edildiler. Aynı yıl Bayırkular bozguna uğratıldı. 711’de Türgülerin isyanı bastırıldıktan sonra Bars bey Türgiş Kağanı tayin edildi. Bilge’nin kız kardeşiyle evlendirildi.
714 yılında İnel Kağan Torna Tegin ile Hua-pa ilteber ünvanlı Kapgan’nın kız kardeşi beş Balıkın kuzeyine saldırdığında başarısızlığa uğradı. Dönmeye cesaret edemeyen bunların bir kısmı yanındakilerle birlikle Çin’e teslim oldular. Kapgan’ın idaresi çatırdamaya başlamasına rağmen Moğol kabileler ve kıtanlar bağlanmışlardı. Göktürk ordusu 400 bin kişiyi bulmuştu. Ancak çok yaşlanmasına ve aşırı sert tutumu devletin başına dert oluyordu. Bu yüzden batıdaki Türgişler korluklar gibi birkaç büyük Türk boyu yassal olmak için Çin’e başvurdu. Çinliler onların teklifini kabul etmekle birlikte Göktürk ülkesi içinde önemli stratejik mevkilerde oturmalarını istedi. Aynı yıl yenilen dokuz oğuzların bir kısmı da Çin’e sığındı. Bütün bu hadiseler karşısında kapsan defalarca korluk ve diğer asi boylara saldırıp onları dağıtmıştı. Buna rağmen Azlar ve İzlgiler de 715 yılında isyan eden boylar arasına katıldı. Göktürk devletinden kopmaların ardı arkası kesilmiyordu. Neticede devletin gücü zayıflayınca devletin tabiiyetinde olan Kore Çin’e bağlandı. Hatta Kapgan’ın damadı A-shih-te tulo bile Çin’e sığınmıştı.
Çin imparatoru Kapgan’ı tamamen ele geçirmek ve Göktürkleri yıkmak için 3 ayrı bölgedeki Türk boylarına hediyeler ve ünvanlar vererek onları tahrik etti. Bunlardan önce bayırlar isyan ettiğinde derhal harekete geçen kapsan Tola Irmağı kıyısında onları ağır bir bozguna uğrattı. Ancak tedbirsiz davranarak az sayıda askerle geri dönerken Söğüt ormanında bayırların reisinin hücumuna uğradı ve öldürüldü. Kesik başı o sırada Bayırkuların yanında bulunan Çinli elçi tarafından Çin’e gönderildi.
24 yıl parlak zaferlerle dolu bir kağanlık dönemi geçiren Kapgan’ın sonu böylece çok hazin oldu. Yerine daha önce tayin ettiği oğlu geçti ise de kutluğun oğlu Kül Tegin bir ihtilal yaparak onu ve ailesini ortadan kaldırdı. Sonra ağabeyini bilge Şad’ı kağan olarak tahta geçirdi.
Kapgan Kağan’ın Ölümü (716)
Çin’in bu plânı uygulamaya koymasıyla, devleti meydana getiren çeşitli Türk boyları isyan etmeye başladılar. Ayrıca Kapgan Kağan’ın hoşgörüsüz ve sert idaresi Türk boylan arasında huzursuzluğa sebep oluyordu. Önce Kırgız (709), sonra Bayırku (709), Turgiş (711) ve Karluklar isyan ettiler. Bu isyanlar zorlukla bastırıldıysa da devleti oldukça zayıflattı. Nihayet devletin asli unsuru olan Oğuz boylarının isyan etmesi işleri büsbütün karıştırdı. Oğuz isyanı sırasında batı bölgesi (Mavareünnehir-Çungarya) devletten ayrıldı. Kapgan Kağan başarılı bir seferle Oğuz isyanını bastırdıysa da, Ötüken’e dönerken Çinlilerin kışkırttığı Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürüldü (716).