Sufilik - qədim Türk mədəniyyəti İslam fonunda

• 11 Aralık 2011 Pazar 11:52:28

Elbəyi CƏLALOĞLU
bu yaxınlarda işıq üzü görəcək “Eşq dənizləri qovuşanda” romanını anladır. Roman Mövlana Cəlaləddin Rumi və Şəms Təbrizinin tarixi görüşündən bəhs edir.

Sufilik - qədim Türk mədəniyyəti İslam fonunda

Bu əsər vasitəsiylə bir qədər sufiliyin dərinliyinə baş vuracaq, onun sonradan islamlaşmış bir ideologiya olaraq bəşəriliyinə və qədim türk mədəniyyətinin bir qolu olduğuna əmin olacağıq. Eyni zamanda, bir daha biləcəyik ki, “sufilik” elə bir dənizdir ki, onun barəsində yazılan hər bir kitab, bu dənizdən götürülmüş bir damla suya bənzəyir.
Elm ədəbiyyatdan doğduğu kimi, milli mədəniyyət də milli ənənələrə və tarixi köklərə dayanaraq təşəkkül tapır. Milli ənənə dedikdə, kökü tarixin dərinliklərinə işləmiş bayramların keçirdilməsi, gənclərin təşkil etdikləri qədimi oyunlar, toy və yas mərasimləri, dini rituallar, eləcə də bu kimi digər ənənələr nəzərdə tutulur.
Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s.) ölmündən sonra İslam dinində ayin və adətlərə yenilik gətirilməsi və ya təkmilləşdirilməsinə dair fikirlər meydana gəldi ki, bu da dinin təriqətlərə parçalanması ilə nəticələndi. Bütün məzhəb və təriqətlər bizə məlum olsa da, mənbələr İslam dinində “sufilik” adı altında təriqət hərəkatının da meydana gəldiyini qeyd edirlər. Lakin Sufiliyi bu təriqətlərin sırasına aid etmək absurddur. Çünki sufilik qədim türk inancına mənsub təriqət olaraq, zaman-zaman meydana gələn dinlərin fonunda çıxış etdiyi üçün onu türk mədəniyyətinə aid etmək daha doğru olar. Eyni zamanda sufilik Tanrını dərk etmə üsuludur, İslam məzhəblərindən şaxələnmiş təriqətlər isə daha çox siyasi xarakter daşıyır. Bu səbəbə görə, sufilik İslam məzhəb və təriqətlərindən özəlliyi ilə fərqlənir. Tanrını bu cür dərk etmə üsulunun Türk şamaniliyi dövründə də mövcudluğu məlum olduğundan, sufilik ideyasının İslam dininin təsiri altında yeniləşdiyini və ya müasirləşdiyini demək olar. O, İslam fonunda çıxış edərək əvvəlcə fərdlərin düşüncəsində cərəyan etmiş, sonradan isə təsəvvüfçülərin sayı artmış, onların arasında fikir ayrılıqları meydana gəlmiş və bu minvalla inkişaf edərək özlüyündə təriqətlərə parçalanmışdır. “Təriqət” sözünün mənası “yol”dur.
Mənbələrdə deyilir ki, “sufilik” sirri bilinməyən, dərki mümkün olmayan, amma, saflığa və kamilliyə aparan yol mənasındadır. Zənnimcə, “sufilik” dərk oluna bilər, lakin onu çözməkdə, mənasını ifadə eləməkdə dil və ya söz acizdir. Çünki sufilərin insan olduqlarını nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bu yola qədəm qoyanlara “dərviş” deyilir. “Dərviş” ifadəsi farsca “yoxsul” deməkdir. Sufi yolçularının düşüncəsinə görə, onların dünya malında gözü olmaz, var-dövlətdən, şəhvani hisslərdən, həsəddən keçər və ya ondan tamamilə imtina edərlər, bir sözlə öz “mən”indən keçərlər. Bundan sonra onlar öz könül kəbəsinə meraca gedər və orada Allahın təcəllasını görərlər. Sufi olanların, təsəvvüf əhlinin qulaq asdığı ancaq könülünün səsidir. Burada sual doğa bilər: Bəs “könül” və ya “könül səsi” nədir? Cavab: Əgər sən ananı ziyarətə gedirsənsə, onu milyonlarla qadının içindən seçib ziyarət edəcəksən, çünki ananın sənin ayrılmaz hissən olduğunu dəqiq bilirsən və sənin ona olan sevgin maddi dünyada olan digər sevgilərdən fərqli olaraq metafizik sevgidir. Başqa birisi doğma ananın verdiyi bu hissi sənə verə bilməz. Sən özünə başqa ana seçə bilməzsən, bu mümkün deyil! Deməli, ana könüllə seviləndir, bu sevgi “könül səsi”ylədir. Ata və övlad da belədir. Allah eşqi isə bütün bu sevgilərin fövqündədir. Əgər sən idrakın “qapısı”nı açıb Allahı dərk edə bilsən O, sənin könlündə təcəlla edər və bu zaman “İlahi eşq”in nə olduğunu anlayarsan!
Tədqiqatçılar “sufi” sözünün qədim türk eposlarında “su tanrısı”nın adı olan “suv” və ya “sub” sözündən, götürüldüyünü zənn edirlər. “Su” isə elə saflığa işarədir.
Dərvişlərin yun paltar geydiyini nəzərə alan araşdırıcılar isə “sufi” ifadəsini ərəbcədən mənası “yun” olan “suf” sözü ilə əlaqələndirirlər. Bundan başqa yenə də ərəbcədən “saf” (təmiz) sözünün bu hikmətin mənşəyi olduğunu deyənlər də var. Lakin “sufi” sözünün mənasını latın və ya digər Avropa dillərinə istinadən təxmin etsək o, “əzabkeş”, “acı və ya iztirab çəkən” (Allaha qovuşmaq üçün), “hiss edən”, “özünü məğlub edən” (Allaha), “səbr nümayiş etdirən”, “əzablara davam gətirən”, “yol verən”, “yol gedən”, “imkan yaradan” (Allahla vəhdətdə olmağa), “razı olan”, “kifayətlənən”, “şükr edən” (Allahın verdiklərinə), “sınaqdan keçən” (Allah yolunda) və s. anlamına da gəlir. Beləliklə, “sufi” komponentinin mənasını göstərən bütün bu variasiyalardan ortaq məxrəcə gəlsək, onun “qəlbən, ruhən və bütün varlığı ilə Allaha bağlı olan adam” və ya “Allah eşqinə düşmüş adam” anlamında olduğunu təxmin etmək olar. Bütün İslam təriqətləri Quran ayələrindəki hər hansı bir hikməti özünə ilkin örnək seçərək şaxələnmişlər. Sufilik də eyni ilə “Quran”dakı “Allah eşqi”ni özünə ideya seçməklə islam təriqətlərindən fərqlənmişdir.
Sufilik fəlsəfəsi insanlara Allahı dərk etməyi və Ona İlahi eşqin vasitəsilə qovuşmağı təlqin edir. Bu mənada Bəyazid Bəstaminin fəna nəzəriyyəsi sufizmin əsas xəttlərindən birinə çevrildi. Bu nəzəriyyə maddi dünyanın fani olduğunu və buna görə də insanlara fərdiyyətdən çıxıb Allaha qovuşmanı təlqin edirdi.
Bir möhtəşəm fikir isə ilahiyyatçı alim Məhəmməd Qəzzalidən (1058-1111) gəldi. O, həqiqətin dərk edilməsində doğuşdan gəlmə istedadı, yəni helmi ilkin şərt kimi qəbul edərək, sufizmlə ilahiyyat elminin sintezinə nail oldu. Bundan sonra isə Şəms Təbrizi və Mövlana Cəlaləddin Ruminin müasiri olmuş Əndəluslu Mühyiddin İbn Ərəbi (1165-1240) vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin əsaslarını yenidən işləyərək, sufizmi panteizmdən (Allahı təbiətlə eyniləşdirən və ya maddi dünyada bütün canlı və cansız yaradılmışların vəhdətini Yaradanın özü hesab edən xristian fəlsəfəsi) köklü surətdə ayırdı. İbn Ərəbiyə görə yaranmışların hamısı Yaradanın kölgəsindən başqa bir şey deyil.
Türk sufiləri isə türklüklə islamlığın vəhdətini yaratdılar. Onlar bu yolla düzgün yaşamağı, Allahı dərk etməyin yollarını, onun yaratdıqlarını sevməyi, insanlara olan səmimiyyəti, vətənə, torpağa, millətə məhəbbəti və bütövlükdə Allah sevgisini, Tanrı eşqini öyrənən və öyrədənlərdir. Burada Mövlana Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sindən bir misal çəkməklə sözümüzün ən dəyərli söykəyini göstərmiş olarıq: “Eşq sözə sığmaz. Eşq bir dənizdir ki, dibi görünməz”.
Beləliklə, türk mənşəli ilk böyük islam sufisi Həllacı Mənsurdur. Şeirlərini fars dilində yazdığından onun milliyətcə fars olduğunu deyən araşdırıcılar da var.

Həllacı Mənsur türkdür

Həllacı Mənsur Türk mədəniyyətinin inkişafında əvəzsiz rolu ilə seçilən, qədim tanrıçılığa və şamaniliyə qırılmaz tellərlə bağlı olan “islam sufiliyi” ideyasının ilk türk təmsilçisidir.
“Həllacı Mənsur” dedikdə isə “Ən əl-Həqq” kəlməsi yada düşür. Mənbələrdə “Ən əl-Həqq” kəlməsinin ərəb sözü olaraq “mən haqqam, mən həqiqətəm” və ya “mən tanrıyam” anlamında olduğu bildirilir. Məncə bu bir az da dəqiqləşdirilib “görünən Allahdır”, yəni “mənim qismimdə Allahı görürsünüz, mənsə yoxam” kimi ifadə olunmalıdır. Ustadı Cüneydi Bağdadi olmuş Həllacı Mənsurun fəlsəfəsinə görə, insan Tanrının yerdəki əksidir, insan Tanrıdan ayrı düşünülə bilməz. Onun “Ən əl-Həqq” kəlməsi də elə buradan doğur. Həllacı Mənsurun fikrincə, insan ürəyini pisliklərdən təmizləsə Tanrıyla bütövləşə bilər. Buradan belə məlum olur ki, “mən haqqam” kəlməsi həm də Həllacı Mənsurun pisliklərdən tamamilə təmizlənmiş könlünün səsidir.
Şeirlərindən birində, -

Bu bədəndən sənə məqam canımdır,
Səndən başqasına yer yox könüldə.
Səni saran ruhum, cildim, qanımdır,
Neyləyərəm ayrı düşərsək, söylə? – deyən Həllacı Mənsur Həllac türk boyundandır. Güman edirəm ki, həmin türk boyu haqqında oxuduqlarım məqsədimin açıqlanması üçün hər kəsin marağına səbəb olar.
Həllac boyu əsasən Əfqanıstan ərazisindəki Qəndahar və Kabil şəhərləri ətrafında yaşamışdır. Mahmud Kaşğarlıya və Oğuznaməyə görə 24 Oğuz boyundan birini təşkil edən Həllaclar (bəzi mənbələrdə “Kalaç” və ya ”Halaç” kimi anılır) qədim zamanlarda Əfqanıstana doğru irəliləmişlər, Qəznəli Sultan Mahmudun ordusuna qatılmışlar və Hindistanın fəthində də böyük rol oynamışlar. İslam qaynaqları onları ya Ağ hunların törəmələri ya da onlarla çox qarışmış hesab edirlər. Bu fikirləri Dr. Osman Turan “Tütk cahan hakimiyyəti məfkurəsi tarixi” kitabının 28-ci səhifəsində qeyd etmişdir.
İslam tarixçiləri Eftalitlərlə Həllacların eyni dildə danışdıqlarını qeyd edirlər, hətta VII əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş ərəb şairləri öz şeirlərində Türklərlə Eftalitlərin adlarını qoşa çəkmişlər. Məsələn: “Həsən ibn Hanzalanın şeirində “Türklər və Eftalitlər xüsusi atlar ilə ortaya çıxınca, mən də Ona Dabibi minməsi üçün ehsan etdim (Beləcə Onun Türk süvarilərindən qaçıb qurtarmasını təmin etdim)” və ya Nəbiğa əz- Zübyani Gassan qəbiləsi öndərlərindən olan Nüman ibn Xarisin ölmünə həsr etdiyi mərsiyədə Türklərdən bəhs edən bu beyti yazmışdır: “Həm Gassanilər, həm də Türklər və Eftalitlər bu iki yabançı qövmlər artıq otursunlar da Xarisin dönməsini gözləsinlər (artıq o dönməyəcək bir yerə getdi)”. Bunları isə Dr. Zəkəriyə Kitapçı “Hz. Peyğəmbərin hədislərində Türk varlığı” kitabının 50-ci səhifəsində yazmışdır.
Tarixi bilgilərə görə, Ağ hunlar adlandırdığımız Eftalitlər eranın əvvələrindən 565-ci ilə qədər hakimiyyətdə olmuşlar. Onlara çincədə “hoa”, hindcədə isə “houna” deyilirdi (bu elə “hun” deyimi ilə eyniyyət təşkil edir.E.C). V əsrin əvvəllərində Baktriane və Soqd ölkələrini zəbt edən Eftalitlər Sasanilərlə barış yolunu seçib bütün güclərini Hindistana yönəltdilər, oranı tutduqdan sonra Qəndaharı da hakimiyyətləri altına aldılar. VI əsrin əvvəllərində isə İli, Balxaş gölünün cənubu, İssık gölü sahilləri, Çu və Talas hövzələri və Sırdəryanın sağ sahilindən Aral gölünə qədər olan əraziləri öz hakimiyyətləri altına almışdılar. 565-ci ildə isə Tu-kiu (türkyut) və Sasanilərin təsirilə tarix səhnəsindən çıxmışlar. Lakin onların böyük bir hissəsi Hindistanda qalmış, bir hissəsi Racput aristokratiyası içində assimlyasiyaya uğramış, digər böyük hissəsi isə şərqi Əfqanıstanda yerli bir tayfa olaraq qalmışlar. Tarixçi Əl-Xarəzmiyə görə türkcə danışan Həllaclar da həmin boydan gəlmiş bir soydur. İslam qaynaqları Həllacların ilk vətəni olaraq Kabil şəhəri və onun ətrafını göstərirlər. Jean-Paul Roux “Türklərin tarixi” kitabının 79-81-ci səhifələrində belə məlumat verir.
Ağ hunlar və ya Eftalitlər imperiyasının dağılmasından sonra tayfaların və ya fərdlərin müəyyən bölgələrə miqrasiyası da mümkün və təbii idi.
Həllacı Mənsura gəldikdə isə, o, 857-ci ildə Xorasan yaxınlığında Bəsrə bölgəsinə aid Bəyza vilayətinin Tur qəsəbəsində doğulmuşdur. O, 922-ci il martın 22-də isə “Ən əl-Həqq” kəlməsinə görə Abbasi xəlifəsi Müqtədirin əmri ilə Bağdadda dar ağacından asılaraq işgəncə ilə öldürülmüşdür. Həllacı Mənsurun “Əgər insan qəlbindən bütün pislikləri atarsa Tanrıyla bütövləşər” ideologiyasını anlamayanlar onu asaraq dərisini soysalar da ulu övliya əqidəsindən dönmədi...
Əsas adı Əbu Abdullah Hüseyn ibn Mənsur əl Bəyzavi əl Həllacdır (bəzi mənbələrdə: Əbu Muqis əl Hüseyn ibn Mənsur əl Bayvazdır).
Həllacı Mənsur haqqında yazılmış olan bilgilərdən məlum olur ki, onun doğulduğu ərazidə yaşayanlar əksərən müsəlman idilər. Xilafət orduları islamı yaymaq məqsədilə yürüşlər edərkən bu bölgədə də islamı qəbul etdirmiş, eyni zamanda bu əhalinin dilinə və mədəniyyətinə də öz güclü təsirini göstərmişdir. Məlumat üçün qeyd edim ki, Həllacların Kabil, Qəndəhar və Hindistan ərazilərində yaşayan hissələri islamı Qəznəlilər imperiyasının tərkibində olduğu dövrdə qəbul etmişlər. Bizə tarixdən məlumdur ki, islam dinini Türk dövləti olaraq əvvəlcə Qaraxanlılar, sonra isə Qəznəlilər qəbul etmişlər və nəhayət Səlcuqlular da bu dini qəbul edərək bu dövlətlərin yerində və bütün şərqdə özünün böyük imperiyasını qurmuşdular.
Beləliklə, məlum olur ki, sufi Mənsurun “Həllacı” təxəllüsü onun Həllac türk tayfasından olduğunu göstərir. Doğulduğu Bəyza vilayətinin və Tur qəsəbəsinin türk kökənli toponim adları da bu obaların qədim türk yurdu olduğundan xəbər verir.
Bu, artıq Sasanilərin üç əsrdən çox hakimiyyətdə olduğu və fars dilinin bir növ bütün şərq üçün ədəbi dilə çevrildiyi bir dövr idi. Təbii ki, bu yöndə Makedoniyalı İskəndərin yürüşünə qədər hakimiyyətdə olmuş Əhəmənilər fars sülaləsinin təsiri də danılmaz bir faktdır. Təxəllüsün sonundakı “ı” hissəciyi isə fars deyiminə uyğun olaraq soyadların və ya təxəllüslərin sonunda işlənənərək mənsubiyyət bildirən şəkilçidir (“Kaşğari”, “Qəznəvi”də olduğu kimi).
Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, “Həllacı” təxəlüsünün bəzi mənbələrin yazdığı “pambıq darayan və ya pambıq təmizləyən”, “yun çırpançılıq” və ya “yorğançılıq”la heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu yalnız növbəti çaşdırmalar və ya sapdırmalardır. Bir qrup etnik adlar toponim adlardan, toponim adlar isə etnik adlardan doğduğu kimi, təxəllüslər də əksərən tarixi köklərlə (Şirvani, Marağai, Gəncəvi, Şirazi, Bağdadi, Yəsəvi və s.) və ya poetik ifadələrlə (Füzuli, Xəstə, Vurğun və s.) bağlı olur.

Sufiliyin təsirilə

XII əsrdə ilk dəfə “aşiq” adını almış Əhməd əl Yəsəvi (1105-1166) Həllacı Mənsurdan fərqli olaraq şeirlərini türkcədə yazırdı. O, yazdığı şeirlərini insanlar arasında yaymaqla onlara islamı daha da sevdirməyi və doğmalaşdırmağı bacarmışdı. Bu göstəricilər eyni zamanda bütün sonrakı türk sufilərinə və ya dərvişlərinə də aid idi. Öncədən də mövcud olan təsəvvüf ideologiyası məhz Əhməd əl Yəsəvidən sonra türkləri yabançı mədəniyyətdən qoruya bilmişdi. Türk təsəvvüfü və ədəbiyyatının öndərlərindən sayılan Əhməd əl Yəsəvinin Sırdərya çayı vadisində, Yəsə (Türkistan) şəhərində yerləşən məzarı üstündə Əmir Teymurun şeyxin adına tikdirdiyi türbə və came də təsadüfi deyil. Bu xidmət xalqın ulu övliyalara və bu qəbildən olan müqəddəslərə olan sevgisindən irəli gəlir.
Sufilik ideyası dahi şairlərimizin əsərlərinə də öz güclü təsirini göstərmişdir. Təsadüfi deyilməmişdir ki, təsəvvüfü bilmədən dahi şairləri anlamaq çətindir.
Sufilərə görə Allahı dərk etmək və onun mərhəmətini qazanmaq üçün dörd mərhələdən keçmək lazımdır. Bunların birincisi Şəriətdir – qaydaları öyrənmək, ikincisi Təriqətdir ki, bu artıq haqq yoluna qədəm qoymaqdır, üçüncüsü Mərifətdir, bu, öz “mən”ini öldürməklə, elmi və dini biliyini, vicdanını, ədəbini, istedadını fitrətində cəmləşdirərək şürun içindəki şüuru oyatmaq deməkdir. Dördüncüsü isə Həqiqiətdir ki, bu mövqe Allahla vəhdətdə olmaq deməkdir və yalnız bu halda sufi və ya Haqq aşiqi məqsədinə nail ola bilər. Azərbaycanın sufi şairi və əsərimizin qəhrəmanı Şəms Təbrizi buna misal olaraq demişdir: “Elmin sonunda eşq, alimliyin sonunda aşiqlik durur”.
XII əsrdən başlayaraq sufilik özü təriqətlərə bölündü, bunlardan ən məşhurları Nəqşbəndi, Qələndəri, Bəktaşi (bu təriqətin Qələndəri təriqətinin davamçısı olduğu da qeyd edilir), Mövləvi, Qadiri, Şazimi və İşqari təriqətləridir.

Borçalıda sufi ritualları

Bəzi tədqiqatçılar bəndənizin doğulduğu Borçalıda dindarların ənənəvi fəaliyyətini sufiliyin “Nəqşbəndi” təriqətinə aid edirlər, lakin burada mövləvilik daha çox sezilir. Bunu dindarlarımızın rituallar təşkil edərək sufi türk şairlərinin sözlərini oxuyaraq rəqs edə-edə zikr etmələri ilə izah etmək olar. Əslində isə bu rəqslər çox primitiv formada aparılır ki, bu da dindarların yetərli təhsilinin olmamasından irəli gəlir. Mövləviliyə aid olan Səma rəqslərinin yeddi mərhələdən ibarət olduğunu isə əsəri oxuyarkən biləcəksiniz. Bu rituallar adətən Peyğəmbərin doğulduğu mövlud ayında təşkil olunur. Buna görə də “mövlud” ifadəsi ilə “mövləvi” ifadəsinin arasında sıx bir yaxınlığın olması da danılmazdır, belə ki, hər iki komponent “doğuş” və ya “başlanğıc” anlamına gəlir. Lakin “Mövləvi” təriqətinin Borçalı ərazisinə necə gəldiyinə mənbələrdə rast gəlməmişəm. “Nəqşbəndi”liyin isə Mərkəzi Asiyadan Şimali Qafqaza, oradan da Azərbaycana qədər cızdığı trayektoriya mənbələrdə aydın göstərilir. Bu təriqət Kürdəmirli Hacı İsmayılın vasitəsilə XIX əsr Azərbaycan şairi Mirhəmzə Seyyid Nigariyə, ondan da Hacı Mahmud Əfəndiyə qədər gəlmişdir. Qazax-Borçalı əhalisinin hər zaman ziyarət etdiyi Hacı Mahmud Əfəndinin türbəsi Qazax rayonunun Aslanbəyli kəndində yerləşir.
Sufi ritualları xüsusilə Azərbaycanın qərb bölgəlrində və Borçalıda bir dini ənənə halında yaşamaqdadır. Bunu əsasən Hz. Məhəmmədin (s.ə.s.) doğulduğu mövlud ayında və xüsusilə də həmin ayda keçirdilən “Mövlud” bayramı günü izləmək olar. Bir qayda olaraq bu bayram ərəfəsində müridlər hər gün bir evə dəvət olunurlar və dəvət olunduqları evdə Quran ayələri oxuyub, Allaha dualar edirlər. Mərasimin bu hissəsi başa çatdıqdan sonra isə “dınqır” dedikləri, tənəkədən olan iri çay qutularına ritmik döyərək Yunis Əmrənin şerlərini, eləcə də, digər sufi qəzəllərini oxuyub, rəqs edir və bunu ibadətin bir növü hesab edirlər.
Çoxlarının sıradan bir ənənə, adi bir məşğuliyyət növü hesab etdiyi bu mərasimlər Sovet dönəmində də davam etdirilirdi. Sovet rejimi müxtəlif yazarların əlilə bu ənənəni masxaraya qoysa da, o, ölmədi, yaşadı.
Etiraf edim ki, uşaqlıq çağlarımda mərasimin bu hissəsini anlamırdım, hətta bir çox gənclər kimi mən də buna istehza ilə yanaşırdım. Onu da deyim ki, mərasimin bu hissəsinin “meyxana” (şərab məclisi) adı da məndə ona qarşı antipatiya yaratmışdı, çünki islam qaydalarına uyğun olaraq, heç bir spirtli içkinin olmadığı sufi məclisinə necə “meyxana” deyilə bilərdi? Bu sual məni çox düşündürürdü. Sonralar isə araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, buna elə qədim zamanlarda da “meyxana” deyilib, lakin bu “mey” o meydən deyil, bu mənəvi meydir, bu bir müqayisə üsuludur, bu “Quran”da bəhs olunan cənnət bağındakı şərabdandır, hansı ki, ondan ilahi sərxoşluq gəlir və Allah eşqinə düşürsən. Bu eşq də o eşqdən deyil, bu, Haqq aşiqinin eşqidir, onun İlahiyə vurğunluğudur. Lakin bunun “meyxana” yox, “neyxana” olduğunu da zənn etmək olar. Belə ki, ruhun insan bədəninə neyin vasitəsilə üfürdülərək daxil edildiyini bir daha göz önünə gətirən Mövlana Cəlaləddin Rumi həmin musiqi alətinə çox yüksək dəyər vermişdi. Hətta o, ney musiqisi altında zikr etməyi yüksək qiymətləndirmişdir. Mövlananın aşağıdakı misraları dediyimizə bir sübutdur:

Dinlə, bu ney, nə cür şikayət edir, ayrılığı nə cür hekayət edir: Kəsdiklərindən bəri məni qamışlıqdan, fəryadımdan kişi, qadın eylədi fəğan...
Hava deyil, atəşdir bu neyin səsi! Kimdə bu atəş yoxsa, yox olsun!
Eşq atəşidir ki, neyin içinə düşmüşdür, eşq coşğunluğudur ki, şərabın içinə düşmüşdür...

Barəsində söhbət açdığımız ənənə indi də Borçalı-Qazax ərazilərində davam etdirilir. Bütün bunları Mövlud ayından başqa deyin və ya niyyət üçün təşkil olunmuş mərasimlərdə də seyr etmək olar. Həmin rituallardan tez-tez eşitdiyim Yunus Əmrənin “deyu-deyu” rədifli şeri uşaqlıqdan yaddaşıma həkk olunub:

Şol cənnətin irmaqları,
Axar Allah deyu-deyu.
Çıxmış islam bülbülləri
Ötər Allah deyu-deyu.

Aydan aydındır üzləri,
Şəkərdən dadlı sözləri,
Cənnətdə huri qızları,
Gəzər Allah deyu-deyu.

Yunus Əmrə var yarına,
Qoyma bu günü yarına.
Yarın haqqın divanına,
Çıxam Allah deyu-deyu.

Mövləvilərə Avropada “rəqs edən dərvişlər cəmiyyəti” deyirdilər. Təriqətin adı isə sufi şair, əsərimizin qəhrəmanı - Mövlana Cəlaləddin Ruminin adı ilə bağlıdır. “Mövlana” “bizim ağamız” və ya “mürşidimiz” deməkdir.
Şəms Təbrizi və Mövlana Cəlaləddin Ruminin sufiliyi islam dininin fonunda geniş təbliğ etmələrinin böyük tarixi əhəmiyyəti olmuşdur. Hər iki dahi müxtəlif din və məzhəb mənsublarını Allah, xeyir və insanlıq əqidəsində birləşdirir və yüksək şəxsiyyəti ilə cəmiyyətdə İslam sufiliyinin yayılmasına xidmət edirdi. Bir gün Mövlanaya “sənin şeir və düşüncələrini müsəlmanlar çətinliklə anlayarkən hüzurundakı qeyri müsəlmanlar nə zövq alırlar” deyə, sual verənlərə o, - onlar da Allaha inanırlar, yollar ayrı olsa da qayə birdir və bu səbəblə də sözlərimin mənasını qavrayırlar, – deyə, bəyan etməklə dinlər arasında yaxınlaşma yaratmağa çalışdığını israr etmişdir. O, xristiyan rahiblərlə də dost münasibətlərdə olaraq, kilsə və monastrlara gedər və başına yığışanlara dinlərin və insanlığın qayəsini, islamiyyətin mahiyyətini, təsəvvüf fəlsəfəsini anladar, imanın zərurətindən, namazın təmizliyə, həcc ziyarətinin və cihadın islamı qüvvətləndirməyə, spirtli içkini tərk etmənin ağılın səhhətinə, zinanın təhlükəsizliyə xidmət etməsindən söhbət açarmış. Mövlananın təsiri ilə 18000 civarında rum, erməni və yəhudinin islamiyyəti qəbul etdiyi haqda Dr. Osman Turan “Türk cahan hakimiyyəti məfkurəsi tarixi” kitabının II cildinin 168-ci səhifəsində məlumat verir. Mövlana Cəlaləddin Rumi bütün əməlləriylə müəllimi ustad Sənainin aşağıdakı gözəl deyiminə riayət ettmişdir: “Bəşəriyyət gərəksiz işlərlə məşğul olanda yatır, o, bu dünyada yaşamır. Əsil inam odur ki, insanlara bundan yaxa qurtarmağın yollarını göstərsin. Bunu bacarmırsa o, din deyil, ancaq vərdiş və adətlər yığınıdır. Bu cür din ağılsız və kütdür”.
Mərkəzi Konya şəhərində olan Mövləvi cəmiyyətinin fəaliyyəti əsasən Kiçik Asiya hüdudlarında olmuşdur və 1925-ci ilə qədər Türkiyənin müxtəlif yerlərində təkkələri fəaliyyət göstərmişdir. Sufilik Mustafa Kamal Atatürk dövrünə qədər Türkiyədə, SSRİ dövrünə qədər isə Azərbaycanda və digər müsəlman dövlətlərində açıq şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Yeni rejim onların bu fəaliyyətini bir dəfəlik yandırsa da küllərin altında qalmış közləri, işartıları milli və dini mehlər onları yenidən üfürdü, alışdırdı.
Beləliklə, əziz oxucu “Eşq dənizləri qovuşanda” romanını sizin öhdənizə buraxıram. Əsər tərəfinizdən bəyənilərsə özümü xoşbəxt sanaram, indi isə söz sizindir.

“Türküstan” qəzeti