KUZEYDOĞU KÜLTÜRÜNDE KARS MANİLERİ VE SALİH ŞAHİN

• 9 Haziran 2009 Salı 06:38:23

Sait Küçük
Araştırmacı Yazar

Kuzeydoğu kültüründe Kars Manileri’nin ayrı bir yeri, ayrı bir tadı vardır. Kars’ta iç içe yaşayan Kürt, Laz, Yerli, Azeri, Türkmen ve Terekeme yerel lehçeleri ile konuşan Karslılar, edebiyatımıza bir çok mani kazandırmışlardır.
Kars Manileri’ni kitaplaştıran Emekli Öğretmen, Müzisyen ve Halkbilimci Salih Şahin daha önceden Ozanlık Gelenekleri ve Doğulu Saz Şairleri ile Kars Halk Türküleri adlı kitapları yayınlamış, Türk edebiyatına önemli katkılarda bulunmuştu.
Mayıs 2009’da yayımladığı Kuzeydoğu Kültüründe Kars Manileri adlı kitabında Bayatılar, Horaveller, Laylalar, Yallılar, Nanaylar ve Toy Mahnıları’na değinerek örnekler sunan Şahin, önceki kitaplarında olduğu gibi bu çalışmasında da halk kültürü eğitimini önemseyip bu alandaki kaynak boşluğunu doldurmayı hedeflemiştir.
Kars Manileri kitabı, Kars’ta hatta Türkiye’de belki ilk defa bir ders kitabı niteliğinde çıkmış bulunmaktadır. 172 sayfalık kitabın içerisinde Manicilik, Mani çeşitleri, Düz maniler, Cinaslı maniler, Sevda manileri, Ayrılık manileri, Mektup manileri, Niyet manileri, Asker manileri, Nasihat manileri, Düğün manileri, Nevruz manileri, Yağmur manileri, Düz bayatılar, Cinaslı bayatılar, Ölüm bayatıları ve Kars ağıtları yer almaktadır.
Kitapta sosyal yaşamdan kesitlerin görüntülendiği bir çok da siyah beyaz ve renkli fotoğraf yer almaktadır. Fotoğraflardaki bu yaşantının çoğu manilerde konu olarak işlenmiş durumdadır. Bu da kitaba canlılık ve ayrı bir güzellik kazandırmıştır.
Yöresel dilin ve yöresel seslerin okuyucu tarafından anlaşılır olabilmesi için bu alandaki kitaplarda bulunmayan bazı transkripsiyon işaretlerine yer verilmiştir. Ve çok güzel olmuştur.
Manicilik bölümünde Mani’nin anlamı, yöreye göre adları ele alınarak anlatılmıştır. Mani tekniğinin nasıl olduğuna değinilmiştir. Bilmeyenlerin bilmesi için bu bilgilendirme son derece önemlidir.
Mani geleneği üzerinde titizlikle çalışan Şahin, kitaba aldığı manilerin içerisinde geçen yöresel kelimeleri mani altlarına yazarak anlaşılır kılmıştır. Hiç duyulmadık manilerin yanı sıra işlenmiş bir maninin bir başka varyantını da kitaba almış ve bunların ağız farklılığında ki güzelliyi de ortaya koymuştur.
Bir kaynaktan derlediği: “Çayır ince biçelim/Sular soğuk içelim/Gel senin kaynananla/Biraz dalga geçelim” diye sunulan maniyi bir başka kaynaktan: “Çayır ince biçerim/Tuzlu ayran içerim/Sizin gibi kızları/Köprü kurar geçerim” şeklinde derlemiştir. Her iki maninin de kendine has güzelliği bulunmaktadır. Bu durum her ne kadar nazire gibi görünse de başka bir ifade arz etmektedir.
Maniler birinci mısrasının baş harfine göre alfabetik olarak dizilmiş ve okuyucuya kolay bulma kolaylığı sağlanmıştır.
Salih Şahin, şiirlerle, türkülerle, manilerle o kadar haşır neşir olmuştur ki yazılması düz maniden daha da çileli olan cinaslı maniler yazacak kadar ustalaşmış ve “Manici” denecek kadar da eser vermiştir.
Mani bir dildir, fakat cinaslı mani dil üstü bir dildir. Yani ikinci dildir. Yeteneğe erişmemiş biri kolay kolay bu dilde ürün veremez. Öyle halk şairleri vardır ki cinaslı şiirin, cinaslı maninin yanından bile geçemeden dünyadan göçüp gitmiştir. Belki de rakamlandıracak olursak bin halk şairinden 10 halk şairi cinasta ancak dil ve kalem oynatabilmiştir.
Salih Şahin Hoca’nın cinastaki ustalığını: “A bala gün görmedi/Ay battı gün görmedi/Bedasıl kızı aldı/O da bir gün görmedi”, “Ara yeri ara bat/Çamura bat kara bat/Namerdi yiğit eder/Goçah avrat arab at”, “Askerim kara düştü/Kar kalktı kara düştü/Doksan bin şehit verdik/Kars’ıma kara düştü” gibi bir çok cinaslı manisi perçinlemektedir.
Halk denen büyük ustanın Kars ile ilgili yazmış olduğu cinaslı manilerden güzel örnekler de Kars Manileri adlı bu kitabın sayfalarını süslemektedir.
“Kars’a yaz/Hava soğuk Kars ayaz/Katip kurbanın olam/Arzuhalim Kars’a yaz”, “Aşık der gül düğümü/Kâkülün gül düğümü/Yarim gidennen beri/Kim görmüş güldüğümü”, “Ayazdı dolu bağlar/Bahcalar dolu bağlar/Yar aklıma gelende/Gözlerim dolub ağlar”, “Aşığam üne düştüm/Gölgeden güne düştüm/Düşman gözün kör ola/Dediğin güne düştüm”
Kars Manileri kitabında Düğün (Toy) Manileri’nden örnekler veren Şahin, yaşatılan bu gelenek hakkında da değerli bilgiler vermektedir. Nanaylar-Yallılar’a açıklık getirerek söz örnekleri sunmaktadır.
Şahin’in Horavel anlatımı okunurken belki de kulağımızın hiç duymadığı kelimeler ile karşılaşıyoruz. “Herketme”yi çoğumuz biliriz. Fakat ekip biçtiğim bir tarlam olduğu halde tarlanın ilk ekildiği yıl adına “Herik” denildiğini ilk defa bu kitaptan öğreniyorum. Tarla ikinci yıl ekildiğinde “Herik ayağı” adını alıyor. Bildiğim “Hozan” adı ise üçüncü ve dördüncü yıllarda deniliyor. İki veya üç yıl dinlenen tarlaya ise “Haros” adı veriliyor.
Nenni ve Laylalar’da Salih Şahin Hoca’nın kaleminde bir güzellik kazanmıştır. “Bebeklerin mutlu, sevimli, neşeli halleri ile evin iyi hallerinin işlendiği ezgili maniye Nenni deniyor. Üzüntülü, can sıkıcı konular, bebeğin rahatsızlığı, gelin-kaynana geçimsizliği gibi konuların işlendiği ezgili bebek manilerine de Layla veya Laylay deniyor”.
“Atam tutam balamı/Güllere katam balamı/Lelen(*) eve gelende/Önüne atam balamı/Nenni balama nenni” (*):baban.
“Bak beşiği altından layla/Kundağın aldım altından/Nur topu güzel balamın/Kızlar koşacak ardından/Nenni goçuma layla”
Salih Şahin Hoca Bayatıları da özenerek derleyip Düz Bayatılar, Cinaslı Bayatılar, Ölüm Bayatıları adlı başlıklarla kitaba almış. Onun Bayatı tarifi şöyle: “Genelde basit ve ezgimsi hava ile söylenen Mani söyleme işine Bayatı denir.
Bayatı Örneği: “Ağacın çöğü balam(*) / Dibinin göğü balam/Atan getdi sen galdın/Bir têzce böyü balam”, Ağlarım ağlar kimi/Derdim var dağlar kimi/Felek beni budadı/Verana bağlar kimi”.(*) Zayımlı Aşık Abbas’ın annesi cenazede söylemiş”.
Kitap, Kars Ağıtları ile devam ederek bitiyor. Şahin, diğer bir Mani söyleme işine “Uzun havayı andıran ve biraz kurallı ezgi ile söylendiğinde “Ağıt” olmaktadır” diyor.
Salih Şahin Hoca’nın Sıhhiye/Ankara’da Yıldız Kağıtçılık Matb.Yay.San.Ltd.Şti.den çıkardığı bu kitap Kars kültürü için temel bir eser, önemli bir kaynaktır.
Kars’ın kültür alanındaki büyük simalarından Şahin Karaşahin’in oğlu Salih Şahin’i Kars folkloruna, Türk edebiyatına verdiği hizmetten dolayı ayakta alkışlıyor ve kutluyorum.