20. YÜZYILIN 21. YÜZYILA ARMAĞANI

• 7 Haziran 2009 Pazar 21:50:20

20’NCİ YÜZYILIN 21’NCİ YÜZYILA ARMAĞANI

ATATÜRKÇÜ EĞİTİM MODELİ

Eğitim, bir toplumun geçmişi ile geleceği arasında bağ kuran en önemli unsurlardan biridir. Bireyleri eğitim faaliyetlerinden yararlanan her toplum, üyelerinin bilinçli olması sayesinde geleceğe emin adımlarla yürür. Bizim toplumumuz da 20’nci yüzyıl içerisinde gerçekleştirmiş olduğu eğitim devrimi ile gerek toplumsal gerekse evrensel alanda birçok yenilik getirmiştir: Eleştirel Akılcılık, Bilimsel Düşünce, Uygulamalı Eğitim, Karma Eğitim, Milli Eğitim…

GİRİŞ

Eğitimi, “Bireyin kendi yaşantısı yoluyla istendik yönde, kasıtlı ve kalıcı davranış değişikliği süreci” olarak tanımlayabiliriz. Birey, eğitimin hammaddesidir. Ortaya konacak olan eğitim öğretim yaşantılarının amacı, bireyi hayata hazırlamak ve toplumsal bir rol üstlenmesini sağlamaktır. Burada süreçten kastedilen, eğitim öğretim yaşantılarının gerçekleşmesi için gerekli olan zaman dilimidir.

Eğitim, bir sistemdir ve zor, tehlikeli, karmaşık bir süreçtir.

Eğitim konusu insanlık tarihi boyunca toplumların en önemli sorunlarından biri olmuştur. İnsanlar toplu halde yaşamaya başladıktan sonra kendi tecrübelerini yeni gelen nesle aktarma ihtiyacı hissetmiş ve bunu gerçekleştirmek için basit yöntemleri kullanmışlardır.

Tunç Çağı ile birlikte “yöneten ve yönetilen” olarak toplumsal statülere ayrılan insan toplulukları devleti ortaya çıkarmış ve insan, eğitilmek isteyen insan sayısının artmasıyla toplumsal olarak eğitim konusunu ele almaya başlamıştır.

Devleti oluşturan insan, eğitimi kurumsallaştırarak “okul” dediğimiz kurumları ortaya çıkarmıştır. Böylece insan, eğitim işini daha planlı ve programlı hale getirerek eğitimi standartlaştırmaya başlamış ve tecrübelerini yeni nesle aktarmanın fırsatını elde etmiştir.

İnsanlık tarihi boyunca birçok eğitim sistemi ve modeli denenmiş, bunlardan bilimsel olanları ayakta kalabilmiş ve başarıya ulaşmıştır.

Bizim tarihimizde de eğitim konusu önemli sorunların başında gelmiş, ne yazık ki 20’nci yüzyılın başlarına kadar bu konuda başarılı çalışmalar yapılmamıştır.

Bu yazımızda Osmanlıdan miras alınan enkaz halindeki eğitim sisteminden adım adım yeni ve özgün bir eğitim sisteminin nasıl ortaya konduğunu ele alacağız.

Osmanlı Devleti Dönemi’nde Eğitim

Osmanlı İmparatorluğunda medrese ağırlıklı eğitim göze çarpmaktadır. Medreseler temel eğitim kurumu olarak vakıflar tarafından kurulup, idare edilirlerdi. Medreselerin ilki Orhan Bey zamanında İznik’te açılmıştır. ll. Mehmet döneminde Sahn-ı Seman Medresesi, Kanuni döneminde de Süleymaniye Medresesi açılmıştır.
Medrese eğitimi ilk, orta ve yüksek olmak üzere üç kısımdan oluşmaktaydı. Din eğitiminin ağırlıkta olduğu bu kurumlar, nitelikli insan yetiştirme konusunda yetersiz kalmaktaydı.

Yükselme döneminde medreselerde din derslerinin yanında müspet bilimler de okutulmuştur. Sahn-ı Seman ve Süleymaniye Medreselerinde fen dersleri okutulmuştur.
Medreseler dışında en önemli yüksek öğretim kurumu olarak Enderun Mektepleri bulunmaktaydı. Devlet yöneticisi yetiştiren bu okullara devşirme öğrenciler alınırdı. Enderun, bir başka deyişle, İç Saray Eğitimi demekti.

Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan azınlıkların kendi okulları vardı. Bir de ABD, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya gibi devletlerin açtığı yabancı okullarda eğitim öğretim yapılıyordu. Bu okullar, devletin denetimi dışında faaliyetlerini sürdürmekteydi..

Özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine bakıldığında eğitim işinin oldukça ihmal edildiği görülmektedir. 18’nci yüzyılın sonlarında subay, teknik eleman ve hekim ihtiyacını karşılamak amacıyla açılan askeri ve teknik liseler, çağın gereklerine uyma ihtiyacının yavaş yavaş eyleme dönmesinin başlangıcı olmuştur. Osmanlı Devleti’ndeki en önemli eğitimde yenilik hareketi bu okulların açılmasıyla başlamıştır.

Yıllar ilerledikçe çağın gereklerine uymaya çalışan okulların sayısı artmakla beraber geleneksel eğitimi sürdüren okulların varlığı da devam etmiştir. Bu durum eğitimde ikiliğin oluşmasına neden olmuş ve eğitimde istenen hedeflere ulaşılmasını zorlaştırmıştır. Devletin birçok kurumu da eğitimde söz sahibi olmaya başlamış, medreseler Şeyhülislam Dairesi’ne ( Meşihat Makamı), yeni okullar Maarif Nezareti’ne, diğerleri de Evkaf Nezareti’ne bağlanarak faaliyetlerine devam etmiştir. Böylece Osmanlı Devleti’ndeki eğitimin standartlığı ortadan kalkmış ve farklı amaçlar doğrultusunda eğitim veren ve farklı tip öğrenciler yetiştiren eğitim kurumları ortaya çıkmıştır. Eğitimdeki bu çarpıklık Osmanlı Devleti’nin çöküşünün hızlanmasına neden olmuştur.

Uygulamaya konmaya çalışılan eğitimde yenileşme hareketleri eğitimdeki sorunları çözmeye yetmemiştir. Özellikle halkın eğitime katılmamasının önüne geçilememiş, eğitimin genelleşmesi sağlanamamıştır. Osmanlının son dönemlerinde halkın %90’ı okuma-yazmayı dahi bilmez bir vaziyetteydi. İlkokul sayısı ve var olan okullarda görev yapacak öğretmen sayısı çok azdı.

Cehalet içerisindeki bir halk ve çöküşe doğru giden bir devlet… Kurtuluşun gerçek anlamıyla eğitimle gerçekleşeceğini iyi bilen Atatürk, eğitim alanında düşünce anlamında devrimler yapmış ve bu düşüncelerini de hayata geçirerek dünyaya yepyeni bir eğitim modeli sunmuştur.

Türkiye’de Eğitimin Yeniden Yapılandırılması

Türkiye’de eğitimin yeniden yapılandırılması Atatürk’ün var olan eğitim sistemini ve geleneksel eğitim programlarını eleştirmesiyle başlamıştır. Atatürk var olan eğitim sistemini şu açılardan yetersiz bulmaktaydı:

• Eğitimin milli olmaması
• Eğitimin bilimsel olmaması
• Eğitimin çağın gereklerine uygun olmaması
• Eğitimin toplumun ihtiyaçlarına cevap verememesi
• Eğitimin ezberciliğe dayanması, yaratıcılığa imkân vermemesi
• Eğitim sisteminin dağınık bir yapılanma içinde bulunması
• Eğitimde programsızlık
• Tecrübesizlik
• Eğitimde genellik ve eşitliğin olmaması
• Eğitimde ikilik

Ziya GÖKALP’ in “millilik” kavramını ortaya çıkarmasından sonra Mustafa Kemal’in kafasında şekillenmiş olan devrim fikri son şeklini almaya, Osmanlı Devleti’nin son evresindeki kokuşmuş eğitim politikaları sorgulanmaya başlamış, eğitimde de yabancı okulların zararlı etkisi görülerek, eğitimin millileşmesinin zorunluluğu görülmüştür. Atatürk ilk olarak Sivas Kongresi’nde eğitimle ilgili görüşlerini uluslararası kamuoyuna açıklamaya başlamış, eğitim konusunda yenilikler olacağının sinyallerini vermiştir.. Sivas Kongresi sırasında Amerikalı gazeteci Mr. Brown’la yaptığı görüşmede şunları söylemiştir: “ Türk halkı iyi bir eğitim görmeli ve iyi bir hükümete sahip olmalıdır. Eğitim, okul demektir. Türk köylüsünün pek azı okuryazardır. Ama bu köylüler öğrenmeye isteklidir, çocuklarının iyi bir eğitim almasını isterler.” Atatürk, bu sözleriyle milletin içindeki öğrenme isteğini dile getirmiş ve eğitim alanındaki yapılacak yeniliklerin sinyalini vermiştir. Öyle ki bir savaş stratejisinin belirleneceği ve toplumu örgütlemek amacıyla toplanmış kongreye eğitim konusunu da eklemiştir.

Kurtuluş Savaşı’nın en zor zamanlarında Ankara’da topladığı Maarif Kongresi’nde eğitim konusundaki kararlılığını ortaya koymuştur. Bir milletin var olma mücadelesi verdiği bir sırada belki pek çok devlet adamının aklına bile gelmeyecek, gündemi arasında yer almayacak olan eğitim meselesini Atatürk, memleket için en önemli mesele olarak görmüş ve böyle bir kongreyi gerçekleştirmeyi başarmıştır. Atatürk, düşüncelerini şöyle dile getirmiştir: “… Bugün Ankara, Milli Türkiye’nin Milli Eğitimi’ni kuracak olan Türkiye Öğretmenler Kongresi’nin toplanmasına da sahne olmak mutluluğu ile övünmektedir.” “Yüzyıllar süren derin bir umursamazlığın devlet yapısında açtığı yaraları sarmak için gerekli olan çabaların en büyüğünü, hiç kuşkusuz eğitim alanında, esirgemeden göstermek gerekir.” “Ancak geniş ve yeterli koşullara ve araçlara kavuşuncaya dek, geçecek savaş günlerinde de, tam bir dikkat ve özenle işlenip çizilmiş bir milli eğitim programı yapmak ve eldeki örgütlerimizi bugünden verimli bir çalışmaya yöneltecek ilkeleri hazırlamak için çalışmalıyız.”

Atatürk, bu tür toplantılarla düşüncelerini açıklama fırsatı bulmuş ve herkesin kafasının bir köşesinde eğitim konusuna yer açılmasını sağlamıştır.

Atatürk, Maarif Kongresi’ne katılan öğretmenlere, kendilerine düşen görevi açıklayarak, ülkemizin iyi yetişmiş ve yetenekli bireylere olan ihtiyacını da belirtmiştir. “Büyük tehlikeler karşısında uyanan ulusların ne ölçüde kararlı olduklarına tarih tanıklık etmektedir. Silahlarıyla olduğu gibi, kafasıyla da savaşmak zorunda olan ulusumuzun, birincisinde gösterdiği üstün gücü, ikincisinde de göstereceğine hiç kuşkum yoktur. Ancak bu doğuştan gelen yetenekleri geliştirebilecek bilgilerle donatılmış yurttaşlar gerekir. Bu ödev de sizlere düşmektedir.”

Maarif Kongresi için, 18 Temmuz 1921 tarihli Hâkimiyet-i Milliye gazetesi şunları yazacaktır: “ Cephelerde felah ve istiklal ordusu Yunanla mücadele ederken, Ankara da muallimler ordusu cehalete karşı müdafaa programı hazırlıyor. Harb ve Maarif cephelerinin ikisinde de faaliyetler var. Milli ordu vatandan düşmanı, muallimler ordusu da cehalet ve zulmeti kovacak, iki hizmetin aynı anda tecellisi ulvi bir tesadüftür…”
Maarif Kongresi’ne 250’den fazla öğretmen katılmış, Halk Mektepleri projesi, ilköğretimin 4 yıldan 5 yıla çıkartılması, öğretim programlarına gerçek hayata dönük dersler konulması, köy öğretmeni yetiştirilmesi gibi konular ele alınmış fakat kongrenin savaş sebebiyle erken sona ermesi ile verimli sonuç alınamamıştır. Ancak içinde bulunulan şartlar göz önüne alındığında kongrenin çok önemli bir adım olduğu su götürmez bir gerçektir.

Atatürk, 1 Mart 1922’de TBMM’yi açış konuşmasında; “Hükümetin en verimli ve en önemli ödevi eğitim işleridir.” diyerek eğitime verdiği önemi belirtmiştir.
Atatürk, yapmış olduğu bu konuşmalarla milletin geri kalma nedenlerini analiz ettiğini, eğitim sisteminin bu konuda en büyük suçluluk payına sahip olduğunu, eğitim sisteminde yeniliklerin yapılması gerektiğini, eğitimin toplumun özellikleri ve ihtiyaçları yanında çağın gereklerine de uyması gerektiğini, uygar bir toplum olmak için kültürümüzün yüceltilmesi gerekliliğini, eğitimde milliliğin yanında çağdaş çizgilere de yer verilmesi gerektiğini ortaya koymuştur.

20’nci yüzyılın ilk çeyreğinde yapmış olduğumuz var olma savaşı, cephe savaşının kazanılmasıyla sonuçlanmış, aynı zamanda siyasal, toplumsal, ekonomik ve hukuki alanda yapılacak olan devrimlerin de kapısını açmıştır. Savaş sürerken şekillenmeye başlayan yeni eğitim sistemi savaştan sonra atılan yenilik adımlarıyla biçimlenmiştir.

14 Ağustos 1923’de TBMM’de okunan İcra Vekilleri Heyeti Programı’nda eğitim ile ilgili bölüm Atatürk’ün görüşleri doğrultusunda aşağıdaki gibi belirlenmiştir.

1. Eğitim siyasetimiz birlik esasına dayanır.
2. Eğitimin başlıca 3 görevi vardır. Bunlar; çocukların yetiştirilmesi, halk eğitimi, milli güzidelerin yetiştirilmesidir.
3. Eğitimin bu görevleri yerine getirebilmesi için gerekli araçlar temin edilecektir.
4. Hükümet bütün eğitim kademelerinin gelişimi için gerekli olan her şeyi yapacaktır.
5. İlk ve ortaöğretim okullarına öğretmen yetiştirmek için kız ve erkek öğretmen okulları açılacaktır.
6. Kadınlarımızın eğitimine erkekler kadar önem verilecek bu maksatla kız öğretmen okulları, kız liseleri ve kız ortaokulları açılacaktır.

Kurtuluş Savaşı başarı ile atlatıldıktan sonra çok daha önemli bir savaş başlamıştır. Cehaletle savaş! Bu savaş günümüzde de sürmektedir. Bu savaş öncelikle eğitim felsefesinin değiştirilmesi ile kendini göstermiştir. Cumhuriyet öncesi “daimici” olan eğitim felsefesi cumhuriyet sonrasında yerini, “ilerlemeci” ve “yeniden kurmacı” eğitim felsefesine bırakmıştır.

İnsanların beyninde eleştirel düşünceyi egemen kılmayı hedeflemiş olan Atatürkçü Eğitim, Cumhuriyetin kuruluşunda olduğu gibi eğitim meselesine de bilimsel yaklaşmıştır. Bilimsel veri elde etme basamaklarını kullanarak problemlere çözüm bulmuştur. Öncelikle sorunlar belirlenmiş ve sorunlar hakkında bilgi toplanmıştır. Eğitime bilimsel yaklaşımı şöyle açıklayabiliriz.

1. Problem: Geri kalmışlık
2. Problemin Nedenleri: Cehalet, eğitimde çarpıklık ve ikilik, merkezi eğitim sisteminin olmaması, hedeflerin tam olarak ortaya konamaması, yöntemsizlik
3. Varsayım: Bir ulusun geri kalmışlığında, eğitim sisteminin başarısız oluşu çok büyük bir etkiye sahiptir. ( Osmanlının son dönemlerinde yapılan yenlikleri iyi analiz etmiş olan Atatürk bu alanda başarılı olamayışın memleketin devamlılığı ve huzurunda önemli etkilere sahip olduğunu görmüştür.)
4. Çözüm Önerileri: Millileşme,
Merkezi eğitim sistemi,
Eğitim ve öğretimde birlik,
Okulların yapısının değişmesi,
Hedeflerin değiştirilmesi,
Yöntemlerin değiştirilmesi,
Eğitimde genelleşmenin ve eşitliğin sağlanması vs
5. Önerilerin Uygulanması: Ortaya konan birçok çözüm hayata geçirilerek başarıya ulaştıranlar esas alınmıştır. Eğitim ve öğretim birleştirilmiş, yeni hedef, yeni yöntem vs uygulanarak yeni bir eğitim sistemi ortaya çıkmıştır.
6. Sonuç: “ Eğitimdir ki bir ulusu ya özgür, bağımsız, yüce bir toplum halinde yaşatır; ya da tutsaklığa ve yoksulluğa sürükler. Eğitimin bilime dayanması gerekir. Okul, genç beyinlere insanlığı saymayı, ulus ve ülkeyi sevmeyi, bağımsız yaşamayı öğreten, bağımsızlık tehlikeye düştüğünde onu kurtarmak için izlenmesi gereken doğru yolu belleten yerdir.” M.Kemal ATATÜRK

HEDEF YENİLENİYOR: ÇAĞDAŞ UYGARLIK DÜZEYİNİN ÜZERİNE ÇIKMAK

Eğitimin fiziksel alt yapısının tamamlanması için atılan adımlardan sonra hedef ve yöntem üzerine yapılacak çalışmalara geçilmiştir. Atatürkçü Düşüncenin Türk Milleti’ne kazandırmış olduğu en büyük amaç olan “çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine çıkma” hedefine ulaşmak için eğitim yaşantılarının etkili bir şekilde işe koşulması gerekmekteydi. Belirlenen bütün sorunlara en kısa zamanda çözümler bulunmuş ve bu çözümler kısa zamanda uygulamaya konularak sonuca da en kısa sürede ulaşılmıştır.

Eğitim sistemimizin hedefinin belirlenmesi, çağın gereklerini yerine getirebilecek ve çağa uygun donanımlara sahip olabilecek hatta çağa yön verebilecek bireylerin ulaşması gerektiği durağı göstermiştir. Hedef belirlendikten sonra yeni yöntem ve tekniklerle eğitim yaşantıları hazırlanmış ve belirlenen ilke ve esaslar doğrultusunda bu hedefe ulaşmak amaçlanmıştır.

Uygarlık yalnız bilim ve teknoloji ile değil, bununla birlikte gelen bir değer yargıları sistemi, bütünüyle bir insanlık anlayışıdır. Atatürk: “ Dünyada her topluluğun varlığı, değeri, özgürlük ve bağımsızlığa hakkı, yarattığı uygarlıkla orantılıdır. Uygar yapıtlar yaratma yetisinden yoksun olan topluluklar özgürlük ve bağımsızlıklarını yitirirler.” diyerek üreten, ortaya koyan, araştıran, özgün olmayı başarabilen bir eğitim sisteminin altını çizmektedir.

Çağdaşlaşmanın en önemli koşulu eğitimin çağdaş olmasıdır. Atatürk çağdaşlaşmaya götürecek yolu çok iyi analiz etmiş ve o yolu inşa etmeye başlamıştır. “ Çağdaşlaşmanın özünün her şeyden önce insanların beyninde oluşması gerektiği anlayışıyla Atatürk’ün programında eğitim çok önemli ve öncelikli bir konumdaydı.” ( Szyliowicz, 1973)

YÖNTEM YENİLENİYOR: ELEŞTİREL AKILCILIK, AKLIN VE BİLİMİN REHBERLİĞİ
Yöntemi, hedefe ulaştıran en kısa yol olarak tanımlayabiliriz. Çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkmak olarak belirlenen hedefe nasıl ulaşılacaktır? İşte bu noktada izlenecek yöntem önem kazanmaktadır.
Atatürk şu sözleriyle eğitimde şimdiye kadar izlenen yöntemleri sorgulamış ve ulusun geri kalmışlığında eğitimin oynadığı rolü ortaya koymuştur. “ Bugüne dek izlenen eğitim ve öğretim yöntemlerinin, ulusumuzun gerileme tarihinde en önemli etken olduğu inancındayım. Onun için bir milli eğitim programından söz ederken geçmişin boş inançlarından ve yaratılışımızın nitelikleriyle ilgisi olmayan yabancı düşüncelerden, doğudan ve batıdan gelen tüm etkilerden büsbütün uzak, ulusal yaratılışımıza ve tarihimize uygun bir kültür düşünüyorum. Çünkü ulusal dehamızın tam olarak gelişmesi ancak böyle bir kültürle sağlanabilir. Herhangi bir yabancı kültürü, şimdiye dek izlenen yabancı kültürlerin yıkıcı sonuçlarını tekrar ettirebilir. Kültür; yapıldığı, geliştiği yerin özelliklerine bağlıdır. Bu yer, ulusun seciyesidir.” Eğitim bir kültürleme işidir. Kültür aktarımında en önemli rolü eğitim oynamaktadır. Atatürk bu sözleri ile eğitimin bir “kültürleme” işi olduğunu ortaya koyarak eğitime bilimsel bakış açısıyla yaklaşmıştır.
Atatürk öğretmenlere şöyle seslenmiştir: “Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister.” Atatürkçü eğitimin temelinde bu 3 ilke vardır. Bilim, düşünce, vicdan özgürlüğü Türk milletinin ilerlemesinin kaçınılmaz koşuludur. Düşünen, sorgulayabilen, eleştiren insanlar yetiştirmek, inanç ve değer üzerinden baskıyı kaldırarak, bağımsız bir kişilik kazandırmak; bilimsel, işe yarar, üretime dönük, gerçekçi, sorun çözücü bir eğitim anlayışıdır. Yaşamda en gerçek yol göstericinin akıl ve bilim olduğunu anlayan ve uygulayan bireyler yetiştirmek Atatürkçü Eğitim’in genel amacıdır.

Şu sözler ilerlemenin nasıl gerçekleştirilebileceğini, geri kalmışlığın nedenini çok güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. “‘Doğu uygarlığı ‘inanıyorum öyleyse varım’ görüşüne saplanmışken Batı uygarlığı ‘Düşünüyorum öyleyse varım’ felsefesiyle, özgür düşünceyi temel ilke haline getirmiş, her türlü sorunu çekincesizce incelemek merakı uyanmış, bilimde ilerleme ve eleştiriye yer verilmiş, insanın kişiliği, bağımsızlığı değer kazanmıştır. İş bölümü ve uzmanlaşma verimliliği arttırmıştır.” (Karal, 1981 )

Bilim dirik bilgiler bütünü olarak da tanımlanır. Peki, nedir bu dirik bilgi? İşte yöntem burada ortaya çıkmaktadır. Bilim, ortaya koymuş olduğu bilgiyi sürekli eleştirerek, sorgulayarak ona yeni özellikler kazandırmakta, geliştirmekte ve ilerletmektedir. Bilgilerin bu şekilde diri ve canlı kalmasını bilimin yönteminin eleştirel akılcılık olması sağlar. Eleştirel akılcılığı kendine yöntem olarak edinmiş bir insan var olan bilgilerini sorgulayıp sınayarak onları geliştirip yenileyebilir. Böylece insan beyni daha üretken bir yapı kazanır. Toplumsal açıdan da durum aynıdır. Bir toplum sorunlarını ne kadar sorgular, yenileşme konusunda istekli olur ve çağı yakalarsa o kadar mutlu olur.

Atatürkçü Eğitim de yöntemini eleştirel akılcılık olarak belirlemiştir. Öğrenmelerin daha kalıcı olabilmesi ve günlük yaşamda uygulanabilirliğinin artması için bilgiyi, fiziksel çevreyi, öğrenme ortamını sorgulamayı etkili bir eğitimin önkoşulu olarak görmüştür. Çünkü bireyin bağımsızlığı ile ülkenin bağımsızlığı arasında doğrudan bir ilişki vardır. Aklı ve bilimi rehber edinmiş beyinlerin bulunduğu bir milletin, devleti de aklı ve bilimi rehber edinir.

Bütün bu çalışmaların sonunda Atatürk yeni bir eğitim sistemini ortaya çıkarmıştır. Çok kısa sürede eğitim alanında birçok yenilik yaparak bu sistemin daha da kökleşmesini sağlamıştır. Okullaşma oranı ve bununla birlikte okur-yazar oranı hızla artmıştır. Çağdaş meslekleri icra edecek nitelikli elemanlar yetiştirilerek toplumsal kalkınmaya büyük katkıda bulunulmuştur.

Atatürkçü Eğitim Sistemi, başardığı bütün bu işleri ilke ve esaslara dayandırmıştır. Bu ilke ve esaslar Atatürkçü Eğitim Sistemi’nin genel çerçevesini ve temelini oluşturmaktadır. Şimdi bu ilke ve esaslara değinelim.

ATATÜRKÇÜ EĞİTİM MODELİ’NİN İLKELERİ

Millilik İlkesi

Atatürkçü Düşünce’de şu dört kavram çok önemlidir: milli egemenlik, milli birlik, milli kültür, milli eğitim…

Bu kavramlar birbiriyle çok ilgilidir. Hatta biri olmadan diğerinin olması mümkün değildir. Milli eğitim bu noktada, egemenliğin de, birliğin de, kültürün de “milli” olarak devamını sağlayacak en önemli unsurdur.

Her millet, eğitim sistemi ile çocuk ve gençlerine kendi insan topluluğunu ulus yapan ortak, temel, maddi ve manevi değer ve inançlarını kazandırmak ister. Biz de eğitim sistemimiz ile çocuk ve gençlerimize ulus olma bilincini, ortak yaşama isteğini, bağlılığı, vatan sevgisini, kültürel zenginlikleri, ulusal değerlerimizi kazandırmak isteriz. Her bireyimizin bu noktada bilinçli olmasını ve düşüncesi ne olursa olsun olmazsa olmaz değerlerimize sahip çıkmasını isteriz. İşte eğitimde millilik ilkesi çarpıklığı ve dağınıklılığı yok etmek, kültürün devamını ve geleceğin aydınlık kuşaklarını yetiştirmek açısından önemli bir ilkedir.

Atatürk, bu ilke doğrultusunda ilk olarak ders kitaplarının ve içerik programlarının yeniden yazılmasını istemiştir.

Eğitim ve Öğretimde Birlik İlkesi

Osmanlı devletindeki eğitim işlerinde çok seslilik hakimdi. Her bakanlık kendi okulunu kurup ihtiyacı olan elemanı yetiştirmekte ve ülkedeki ele alınan programlar arasında bir birlik bulunmamaktaydı. Bunun sonucu olarak da kültürünü, tarihini, dilini, dinini, ulusal değerlerini farklı algılayan insan tipleri ortaya çıkmaktaydı. Eğitimde hiçbir standart bulunmamaktaydı. Özel okullarda durum bundan farksız değildi.

Bu durumun ortaya çıkarttığı sonucu Kurtuluş Savaşı ile çok iyi anlayan Mustafa Kemal, öncelikle eğitimdeki birlik meselesine önem vermiştir. Atatürk, 1 Mart 1924 tarihinde şunları söyler: “Ulusça benimsenen eğitim ve öğretimdeki birlik ilkesinin, bir an bile geçirmeden uygulanmasını gerekli buluyoruz. Bu yolda gecikmenin zararları ve bu alanda büyük bir istekle hemen işe başlamanın olumlu ve derin sonuçları kararlarımızı çabuklaştırmalıdır.” Bu konuşmanın 3 gün sonrasında eğitim ve öğretimdeki birliği sağlama adınaTevhid-i Tedrisat kanunu kabul edilerek önemli bir adım atılmıştır.

Sorun aslında basit bir eğitim yönetimi sorunu değildir. Asıl önemli olan nokta, eğitim kurumlarının amaç ve felsefe bakımından farklılıklarıdır. Atatürk bu bilinçle bilmekteydi ki amaç ve felsefeleri farklı olan okullarda yetişen insanlarla ulusal birlik ve bütünlük sağlanamaz.

Günümüzde de önemi çok büyük olan bu ilkenin zaman zaman delindiğini görmekteyiz. Kaçak olarak açılan kurslar ile bireyler okuldan soğutulmakta, kendilerine farklı tarih, farklı kültür, farklı amaçlar aşılanmaktadır. Buralarda yetişen bireyler okula, dolayısıyla da bilime inanmaz hale getirilerek ulusal birliğin bozulması yönünde çalışmalar yapmaktadırlar.

Bilimsellik İlkesi

Bu madde ile eğitim araç ve gereçlerinin, yöntem ve tekniklerinin, programlarının vs bilimsel verilere göre geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Eğitimde verimliliğin arttırılması ve sürekli gelişme ve yenileşmenin sağlanması için eğitim ve öğretim faaliyetleri tüm donanımı ile birlikte bilimsel olarak yapılmalıdır. Kendine bilimi rehber edinmiş bir milletin eğitimi de bilimsel olmalıdır. Atatürk, 27 Ekim 1922’de Bursa’da öğretmenler topluluğuna yaptığı konuşmada; yurdu ve ulusu kurtarmak isteyenler için yurtseverlik, iyi niyet ve özveri gibi niteliklerin gerekli olduğunu, fakat bir toplumdaki hastalığı görmek ve onu iyileştirmek, toplumu çağımızın isteklerine uygun olarak yükseltmek ve bu niteliklerin yetmeyeceğini; bu niteliklerin yanında bilim ve tekniğin de gerekli olduğunu açıklamıştır. Atatürk, bilim ve teknikle ilgili çalışmaların başladığı ve geliştirildiği yer olarak okulu görmüştür.

Atamız sadece eğitim alanında değil, hayatın her alanında bilimin rehber edinilmesi gerekliğine inanmıştır. Bunun için 1924 yılında Samsun’da İstiklal ve Ticaret Okulu öğretmenleri tarafından, onuruna verilen çayda şöyle demiştir: “Dünyada her şey için, uygarlık için, hayat için, başarı için en gerçek yol gösterici bilimdir, fendir. Bilim ve fen dışında yol gösterici aramak gaflettir, bilgisizliktir, doğru olandan sapmaktır.”

Gerçeği aramak sadece bilimle mümkün olmaktadır. Günümüzde de her gelen siyasi iktidar kendi görüşleri çerçevesinde eğitim programlarıyla oynamakta, ders kitaplarını değiştirmekte, yöntem ve tekniklerde sürekli değişiklikler yapmaktadır. Değişim iyidir fakat ileriye, gelişmeye dönük bir değişimse… Her gelen iktidar kendi ideolojik düşüncelerini ders kitaplarına sokmaya çalışarak bu maddeyi ihlal etmektedir. Oysaki bu madde uygulansa, eğitimde bilimsellik için çalışmalar yapılsa gerçeklerden yola çıkılarak eğitim yapılacak, gerçeği arama güdüsü ile donatılmış bireyler okulda geçirdikleri her an bilgilerini çoğaltabilecek ve hayatın kendisini öğrenebileceklerdir. Bilimsel bir eğitim daima siyaset üstüdür. İktidara kim gelirse gelsin, bireylerin yetişmesi için ve geleceğin şimdiden inşa edilmesi için bilimsellik ilkesinin kayıtsız şartsız uygulanması gerekmektedir.

Planlılık İlkesi

Bir devlet ihtiyacı olan insan gücünü iyi belirlemeli ve eğitimini ona göre şekillendirmelidir. Örneğin günümüzde toplumumuzun ara eleman ihtiyacı çok yüksek olmasına rağmen ara eleman yetiştirecek olan kurumlarımızdaki düzenlemelere yeterince önem verilmemektedir.

Atatürk, daha savaş sürerken katılmış olduğu toplantılarda eğitimin planlanması gerekliliğini vurgulamıştır. Planlı eğitim neyi, niçin, nasıl, ne derecede, ne ile yapacağımızı önceden göstererek yapılacak işleri kolaylaştırır. Ekonomik olarak tasarruf sağlar. İnsan gücü ve zaman etkili kullanılır. Atatürkçü Eğitim, ilk önce sorunları belirlemiş, eğitim sorunlarının nasıl çözüleceği üzerinde durmuş ve gerekli olan donanımı sağlayarak sonuca ulaşmıştır.

Faydalılık İlkesi

Atatürkçü Eğitim Modeli eğitimi, bireyleri başarıya, toplumları da ilerlemeye götüren bir araç olarak görür. Atatürkçü Eğitim, çocuk ve gençlerin hafızalarını işe yaramaz bilgilerle doldurmayı reddeder. Günlük hayatta işe yarayacak bilgi ve becerilerin kazandırılması esastır. Yalnız şurada bir yanlış anlaşılma olmamalıdır; Atatürkçü Eğitim’de bireyin zihinsel gelişimini sağlayacak tüm bilgilere yer vardır. Bazı derslerin günlük hayatta işimize yaramadığı düşünülebilir. Fakat o dersi öğrenirken geçirdiğimiz yaşantılar zihnimizin gelişmesine önemli katkılarda bulunur. Örneğin matematik dersi için çoğumuz serzenişte bulunuruz. ‘İşime yaramayacak, neden bunları öğretiyorlar ki?‘dediğimiz çok olmuştur. Fakat matematik dersi insanın zihinsel gelişimini destekleyen önemli bir derstir. Matematik dersinin konuları belki günlük hayatta işimize yaramayacaktır ama o konuları öğrenirken yaşadığımız süreç zihinsel gelişimimiz için önemlidir.

Atatürk bu konuda şunları söyler: “Eğitim ve öğretimde izlenecek yol, bilgiyi insan için bir süs, bir hükmetme aracı ya da uygar bir zevk olmaktan çok, maddi hayatta başarı sağlayan, pratik ve işe yarar bir araç haline getirmektir. Milli Eğitim bakanlığımız bu ilkeye önem vermektedir.”

Bu ilkenin gerçekleştirilmesi için önemli adımlar atılmıştır. Ancak günümüzde dahi bu ilkenin tam olarak hayata geçtiğini söyleyemeyiz. Okullarımızdan mezun olan öğrenciler yapacakları işin okulunu okumalarına rağmen işle ilgili uygulamaya koyacağı bilgileri bilmemektedir. Bugün öğretmenlerimiz için de, mühendislerimiz için de, mimarlarımız için de durum aynıdır. Günlük hayattan kopuk eğitim anlayışı bireylerin çalışacakları işe uyum sağlamalarını da güçleştirmektedir.

Eğitimde faydalılık İlkesi ile bireylerin öğrenmeye güdülenmesi sağlanır. Birey yeni öğrendiklerini günlük hayatta kullanabildiği zaman eğitime olan bağlılığı artar ve yeni bir şeyler öğrenmekten zevk duyar.

Laiklik ilkesi

Laiklik ilkesi Türk Milleti için hayati önem taşıyan bir ilkedir. Geleceğe yürüyen Türk Milleti’nin aydın, ışık saçan, özgür, yenilikçi, çağdaş olabilmesinin ön koşulu ve en önemli yoludur. Laiklik ilkesi toplumda farklılıkların, ayrıcalıkların, baskıların ortadan kalkmasının baş aktörüdür.

Atatürkçü Eğitim’de laiklik ilkesi temel yapı taşıdır. Laiklik ilkesi uygulanmadan eğitimin hiçbir hedefine ulaşılamaz. Çünkü laiklik ilkesi ile özgür düşünebilen bireyler yaratmak için kapı açılmış ve Cumhuriyetin insan modeline bu ilke sayesinde adım atılmıştır.

Laiklik ilkesi, eğitimi bir yandan tutucu, değişime kapalı, despot etkilerden kurtarırken, bir yandan da amaç ve ilkelerinin dünyevi işleri anlayabilecek şekilde düzenlenmesini ve beyinlerdeki zincirlerin kırılmasını sağlamaktadır.

Tevhid-i Tedrisat kanunu ile bütün eğitim ve öğretim kurumları tek çatı altında toplanarak dini ve çağdaş eğitim ikiliğine son verilmiş ve böylece laiklik ilkesi eğitim sistemimizin içine girmiştir. Laiklik ilkesinin eğitim sistemimize girmesiyle eğitim sistemimizin çağdaş değerler doğrultusunda gelişmesinin yolu açılmıştır.

İşe Dayalılık İlkesi

Son yıllarda dünyada kabul gören “yaparak ve yaşayarak öğrenme” yaklaşımının 1920’li yıllarda Atatürkçü Eğitim’de uygulandığını görüyoruz. Günümüzde ortaya konmuş olan “ne kadar duyu organına hitap edilirse öğrenme o kadar kalıcı olur” gerçeğini ilk uygulayan sistem Atatürkçü Eğitim Sistemi’dir. Bakın Mustafa Kemal 1 Mart 1922’de meclisi açış konuşmasında bu konu ile ilgili ne diyor.
“Bir yandan bilgisizliği gidermeye çalışırken, öte yandan da yurt çocuklarını toplumsal ve ekonomik alanlarda etkin ve verimli kılabilmek için gerekli olan ön bilgileri iş üstünde öğretmek yöntemi, eğitim ve öğretimin ana kuralı olmalıdır… Eğitim ve öğretim yönteminin işe ve uygulamaya dayanması ilkesine uymak, kesin olarak gereklidir.” Günümüzdeki eğitim ve öğretim kuramlarının vazgeçilmez ilkesi olan yaparak yaşayarak öğrenmeyi Atatürkçü Eğitim Modeli 1920’li yıllarda uygulamaya koymuş ve eğitim bilimine çok önemli bir katkı yapmıştır.

Okullarımıza, ezberciliği kaldırıp, anlamlı öğrenmeyi, buluş yoluyla öğrenmeyi ve okul ile hayat arasında bağ kurabilmeyi getiren bu ilke, uygulandığı zaman okullarımızdan mezun olan öğrencilerimizin donanım bakımından yeterli seviyeye ulaşarak ülkemize büyük katkılar sağlayacakları bir gerçektir. Günümüzde oldukça ihmal edilen bu ilke derhal hayata geçirilmeli ve bu ilke doğrultusunda programlar geliştirilmelidir.

Karma Eğitim İlkesi

Cinsiyet ayrımı gözetmeksizin herkesin eğitimden yararlanması gerekmektedir. Kaybedeceğimiz tek bir fert bile yoktur. Karma eğitim ilkesiyle eğitimin sağladığı imkânlardan her iki cinsin de eşit şekilde yararlanabilmesi öngörülmüştür.

Osmanlı’da sosyal hayata katılmasına izin verilmeyen, sosyal hayatın dışında yaşatılan kadınlarımız, Cumhuriyet Dönemiyle birlikte toplumda hak ettiği yeri almaya başlamıştır. Kurtuluş Savaşı’nda gösterdiği inanılmaz çaba ile herkesi kendine hayran bırakan Türk kadınına hak ettiği değeri vermeyi amaçlayan bu ilke her bireyin eğitimden yararlanmasını sağlamıştır.

Eğitim, insan yetiştirme sanatıdır. Kadınları, çocuklara bakan, yemek yapan, ev işi yapan insanlar gurubu olarak gören zihniyetin yenilmesi ile zeki Türk kadını toplumsal yaşamda yer bulmayı başarmıştır. Cumhuriyet dönemimizle birlikte ne öğretmenler, ne yazarlar, ne hemşireler, ne doktorlar, mimarlar, mühendisler, işçiler, memurlar, bilim insanları yetişmiştir. Bu durum, geçmişi sorgulayan ve daima çağın gereklerini arayan, ortaya koyan, bilimi takip eden Atatürkçü Eğitim Sistemi’nin Karma Eğitim İlkesi’nin bir sonucudur.

Artık günümüzde cinsiyet ayrımına dayalı meslekler de kalmamıştır. İş daima kendisini en iyi yapacak olan beyni, bedeni, yüreği ister. Artık erkekler de hemşire olabiliyor, kadınlar da tramvay sürebiliyor… Atatürk bu konuda şöyle diyor, “Bizim toplumumuza bilim ve fen gerekiyorsa, bunları aynı derecede hem erkek, hem de kadınlarımızın elde etmeleri gerekmektedir. Kadınlarımız da bilim adamı olacaklar, erkeklerin geçtiği bütün öğretim kademelerinden geçeceklerdir…”

Karma eğitim, kadın-erkek eşitliğini simgeleştiren bir uygulama şekli olmasının yanında, eğitimin yaygınlaştırılmasını da kolaylaştırmıştır.

SONUÇ

Küllerinden yeniden doğan bir millet olan Türk milleti, savaşın acılarını yaşayarak geri kalmışlığının farkına varmıştır. Toplumun bu şekilde geri kalmasının temel nedeni olarak da halkın eğitilmemesi, eğitimin herkese verilmemesi olarak görülmüştür. Daha Kurtuluş Savaşı sürerken savaşı kazanacaklarına inanan bir lider geleceğin planlarını yapmıştı. Mustafa Kemal Atatürk… Savaşın devam ettiği sıralarda çeşitli illerde toplantılara katılmış, öğretmenlere seslenmiş ve kendi kazandıkları zaferin eğitim ordusunun zaferi için sadece bir kapı açtığını belirtmiştir. Geçmişin ezberci, nakilci ve daimici eğitim sistemini çok iyi analiz etmiş ve eğitimde yaşanan sorunları belirleyerek sorunlara çözümler üretmiştir. İlkokullar en uzak köylere kadar yayılmış, birçok kasaba ve ilçede lise, mesleki ve teknik okullar açılmış, yüksek öğretim kurumları ülkemizin geneline yayılmıştır.

Bununla beraber özellikle harf devriminden sonra millet mektepleri, halkevleri ve halk odaları açılmış, eğitim geniş kitlelere ulaşarak yaygınlaşmıştır. Türkiye, devleti ve milleti ile büyük bir eğitim seferberliğine girmiştir. Ve günümüzde de milyonlarca insanımız o zamanlarda temeli atılan bu kurumlarımızdan faydalanmakta ve eğitimin nimetlerinden yararlanmaya çalışmaktadır.

Atatürk bunları yaparken bile bilimden ayrılmamış, bu sorunlara çözümleri de bilimsel yöntemlerle bulmuştur. O zamana kadar bu toplumun tanık olmadığı birçok yeniliği gerçekleştirerek eğitim bilimine yepyeni bir soluk getirmiştir. Eğitimi milli ve laik bir temel üzerine oturtarak genelleştirmiş, etkili eğitimin hedefe en kısa yoldan götüren yöntemlerini ortaya koymuştur. Dünyanın yeni yeni açıklamaya çalıştığı etkili eğitim yöntemlerini 1920’li yıllarda uygulamıştır. Sonuçta yepyeni bir eğitim sistemi ortaya koymuştur. Bu sistem uygulandığı kısa süre içerisinde çok etkili sonuçları çok kısa bir sürede vermiştir. Atatürkçü Eğitim Modeli, bizim toplumumuzun ilerlemesini sağlayacak en etkili eğitim sistemidir. Yukarıda saydığımız ilkeler uygulanmaya başladıktan sonra sorunların en kısa zamanda çözüldüğü ve yapılan yatırımların sonuçlarına en kısa zamanda ulaşıldığı görülecektir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin yaşadığı sorunların çözümü olarak doğan bu özgün, bilimsel ve gerçek sonuçlar tarihte bırakılmamalı, dünyada ortaya konan eğitim sistemleri içinde en etkin olanın Atatürkçü Eğitim olduğu bilinmeli, başıboş, bilinçsiz ve cahilce ulaşılmaya çalışılan amaçlara heba edilmemelidir.

Bizlerin, Atatürkçü Eğitim Sistemi’ni çok iyi anlaması, O’nun bize öğrettiği gibi bilimsel düşünerek, bilimsel yöntemleri kullanması ve eğitim sistemimizi daha da ileriye götürmesi gerekmektedir.

Unutmayalım ki millet olarak ülkümüz çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine çıkmaktır. Bizi bu ülküye ulaştıracak en önemli yol eğitimdir. Eğitimi en etkili kılacak sistem de Atatürkçü Eğitim Sistemi’dir.

Ömer Demir




KAYNAKÇA
1. AKYÜZ Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem A Yayıncılık, Ankara,2004
2. Atatürk’ün Milli Eğitimle İlgili Düşünce ve Buyrukları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1970
3. BAŞARAN İbrahim Ethem, Prof. Dr., Eğitime Giriş, Ankara, 1999
4. BAŞGÖZ İlhan, WİLSON Howart E., Türkiye Cumhuriyeti’nde Milli Eğitim ve Atatürk, Dost Yayınları, Ankara, 1968
5. CEYHAN Erdal, Prof. Dr., YİĞİT Birol, Yrd. Doç. Dr., Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi, Ankara, 2004

6. DUMAN Tayyip, Prof, Dr., Atatürk’ün Eğitim Görüşü, Eğitim Dergisi (Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı Özel Sayısı), MEB Yayınları, Ankara, 2006
7. ULUSAVAŞ Mualla, Prof. Dr., Eğitim Bilimine Giriş, Eser Matbaası, Edirne, 2001