Dr.Hüseyn Şərqidərəcək (SOYTÜRK). GÜNEY AZERBAYCANDA TÜRK DİLİNİN DOKUZ LEHCESİ

• 2 Kasım 2024 Cumartesi 19:46:42

Dr.Hüseyn Şərqidərəcək (SOYTÜRK)
 
Güney Azərbaycanda  türk dilinin doqqiz ləhcəsi

1. Təbriz ləhcəsi ( Ağzı) : Bu dialekt Azərbaycan Respublikasında Şəki ləhcəsinə yaxındır və Təbrizdə və onun ətrafındakı kiçik şəhər və kəndlərdə geniş yayılmışdır. Ükü, Xosrovşəhr, Tofarakan (Azərşəhr) və onlara bağlı kəndlər, Səhənd və Basminc şimal yamaclarında yerləşən kəndlər, Herbi, Ber, Liqvan, Separaxan, Xaltdükan ləhcəsi cüzi fərqlə Təbriz ləhcəsi olan ərazilərdəndir.
Təbrizin özündə cüzi fərqlərlə üç dialekt var:
- Şimal-qərb məhəllələri, yəni Şamgazan, Hökmabad, Münəcim, Qaraağac
Dəvəçi, Amir Qiz, Lilava, xətib
-Şeşgilan, Bağmeşə, xiyavan, Maralan və mərkəzi ərazilər
Təbriz ləhcəsinin xüsusiyyətlərindən biri də səslərin çəkilməsidir.
2. Qaradağ ləhcəsi (Arazbar;): İranda Azərbaycan türkcəsinin ən düzgün ləhcəsidir və dil qaydalarına tam əməl edir. Səhənd Mıtnıq, Ayranağ, Sərskənd (Həştrod), Ocan (Bostan Abad ), Mianeh, Sərab, Qaradağ, Sonar Xive (Meşgin) Əhar, Tikantəpə (Tekab), Sayinqala (Şahin Dej) yamaclarının şərqində və Mağan düzünün və Qaraqışlaq, Bican ərazisinin bəzi hissələri , Arazın cənubunda Poldaşt (Ərəblər), Nezik, Merganler, Qaraquluklar, Merkit və Qyqac bu ləhcənin yayıldığı ərazilərdir. Təbriz ləhcəsindən fərqli olaraq Qaradağ ləhcəsində söz və səslər uzanmır və sert (möhkəm) kimi tələffüz olunur.
3- Yamçı ləhcəsi: Bu dialekt Naxçıvan ləhcəsinə, xüsusən də Urdobad ləhcəsinə çox bənzəyir. Bu vurğunun mərkəzi Mərənd hesab edilə bilər.
Urmiya gölünün şimalında Sufian, Yamçı, Şəbüstər, Xamene, Dizeh, Dəryan, Şancan, Gəmiçi və Qapsar, Zenuz, Gəlinqaya, Əlmadar-Gərgər bu ləhcənin geniş yayıldığı ərazilərdəndir. Bu ləhcənin xüsusiyyətlərindən biri də a saitinin ə-yə çevrilməsidir, məsələn, Qardaş (Qərdəş0 deyilir. Bu ləhcə Təbrizlə Qaradağ arasında (səslərin çəkilməsi baxımından) yerləşdirilmişdir.
4- Urmiya ləhcəsi (Uyğur-Avşar ləhcəsi): Bu ləhcə də Azərbaycan türkcəsinin ən düzgün ləhcələrindən biridir. Bu ləhcə Sovqubolaq (Mahabad), Soldoz (Nəqdə) yaxınlığından, Urmiya, Salmas, Xoy və Türkiyə sərhəddinə qədər geniş yayılmışdır. Urmiya ətrafında, Çunqaralı kəndlərində “Nəq” نگ səsi indi də qorunub saxlanılır, məsələn, Gəlirəng. Qeyd edək ki, Şərqi Türküstanın paytaxtı Urumçi yaxınlığında Çunqaralı adlı bir qəsəbə var. Urmu adı ilə Urumçinin özü arasındakı oxşarlıq mübahisəlidir. Bu ləhcənin Uyğur-Əfşar ləhcəsi adlandırılmasının səbəbi onun Xorasan və Türkiyədən köçmüş uyğur və Afşar dillərinin birləşməsindən əmələ gəlməsidir.
Ədəbi Dildə: Atami Atani Atasini Atamizi Atanizi Atalarini
Təbriz: Atami Atavi Atasini Atamizi Atazo Atalarini
Qaradağ: Atami Atovu Atasini Atamizi Atovuzo Atalarini
Uyğur: Atami Atayin Atasini Atamizi Atayyzi Atalarini
5- Marağa ləhcəsi: Bu dialekt Səhədin cənub yamaclarının şəhər və kəndlərində geniş yayılmışdır.
Marağadan Səraskəndə, Sayinqala (Şahin Dej), Qoşaçay (Miandoab) Suvoqbulaq və Cığatı yolu ətrafı, Məlikkəndi (Məlekan), Binab, Əcəbşir bu ləhcənin geniş yayıldığı ərazilərdəndir. Yamçı ləhcəsi kimi bu ləhcə də Təbriz və Qaradağ ləhcələri arasında yerləşir.
6- Ərdəbil ləhcəsi: Bu ləhcə Ərdəbil, Xalxal, Nəmin, Astara, Ənzəli, Taleş və Məncildə yayılmışdır. Bu vurğu Azərbaycan Respublikasının cənubunun vurğusuna çox bənzəyir və Bakı ləhcəsinin təsirləri onda görünür.
7. Zəncan ləhcəsi: Bu dialekt Tarimdən başlayıb və Kürdüstanda Zəncan, Hidac, Soltanieh, Xodabandeh, Mahnişan, Bicar və Qurve və Kirmanşahda Sungur, Zəncanın şərq və cənub bölgələrində, məsələn, Qedar şəhəri, Həmədan ləhcəsinə yaxındır. Ümumiyyətlə, bu vurğu köhnə və yeni türkcənin birləşməsi hesab edilə bilər.
8. Həmədan ləhcəsi: Əbhər, Takistan, Qəzvin, Boyinzəhra, Avəc, Həmədan, Rezen, Bahar, Toysarkan, Kəbudarahəng, Pambolu (Faminin), Əsədabad, Lalcin, Məlairdən Səngərə bu dialektdə danışırlar.
Zəncan ləhcəsinə çox bənzəyir. Bu dialekt bəzi əski şivələrin hələ də mövcud olduğu orijinal dialektlərdən biridir. Məsələn, Qurtuldou yerinə "Tükendi" . Yaxud, məsələn, üçüncü şəxsdə sin hərfi fellərdən çıxarılır (Zəncan ləhcəsində olduğu kimi): Gəlirsen Gəlirən olur, Alırsan alırən olur, Gəliersiz olur Məsələn, Zəncanlılar Gəlirən, Gedirən deyirlər, lakin Həmədanlılar alırı, Gəliri deyirlər.
9. XƏLƏC TÜRKLƏRİ : Tehran ; Əlişahvaz ( Şəhriyar) ; Təfriş və ətrafı .Xomeyn şəhəri və ətrafinda yaşayan BAYAT türkləri.