Lalenin Anavatanı: Muş

• 3 Mayıs 2023 Çarşamba 14:45:26

Okuduğunuz yazı Günün Yazısı olarak seçilmiştir.

Yine tarlalarda ekinler büyümeğe, otlaklarda otlar günden güne boylanmaya başladı; bir kışı daha geride bıraktık. Yakında kırlarda, dağlarda binbir çeşit çiçek açacak, her taraf cennet gibi olacak. Nisan ayının sonlarına doğru da çiçekçilerde veya caddelerdeki seyyar satıcıların kovalarında “lale” çiçeğini göreceğiz.

İster bir Mayıs bahçesinde, ister bir çiçekçide, isterse bir fotografta olsun, nerede bir lale görsem Muş’u hatırlarım. Çünkü, Mayıs ayının sonlarına doğru Bingöl’ün Solhan ilçesinden Bitlis’in Tatvan ilçesine kadar Muş ovası kırmızı, sarı, pembe, vb çeşitli renklerdeki lalelerle donanır; sanki verimi yüksek bir ovada başaklarını seçmiş buğday tarlası gibidir. Lale, Muş’un doğal bitkisidir; kendiliğinden yetişir.

Tam tamına 28 yıl önce Muştay’dım. 1982 yılının Aralık ayında Muş’a tayinim çıktı. Van Gölü Expresi ikindi sularında Muş Ovası’na girdiğinde trenin koridorunda ayakta durmuş pencereden dışarıyı seyrediyordum. Doğanın manzarası birden değişmişti; artık ne iki yanında söğüt, kavak ağaçları dikilmiş dereler, ne tekerlek izleriyle oyulmuş toprak köy yolları, ne ekini çoktan biçilmiş çıplak tarlalar; ne de tren yolları boyunca yer yer biten çalı kümeleri ve daha uzaklardaki korular, hiçbir şey görülmüyordu. Her yer beyaz bir örtü ile örtülmüş, sanki her şey bu örtünün altında uyuyordu. Trenin çıkarttığı korkunç gürültü bile doğanın bu sessizliğini bozmuyor, hiçbir yerde herhangi bir yaşam belirtisi görünmüyordu. Bu manzara karşısında ürpermiştim. Muşluların ifadesine göre, o yıl ovadaki kar kalınlığı 5 metre idi. Ovadaki kar şehir merkezinde de vardı; kentin tek caddesi olan Atatürk caddesinin sağında solunda bitişik nizam sırlanmış çoğu tek katlı, bazıları da iki ya da üç katlı ve briketten derme çatma yapılmış dükkanların tek tük kiremit veya saç çatıları sayılmazsa hemen tümünün çatısı yoktu, düz damları vardı. Damlardan kürenip caddeye atılan karların kalınlığı bir iki metre vardı; o zamanın trafiğinin en kalabalık kısmını oluşturan at arabaları ve ilçelere işleyen dolmuşlar, dükkanın önünde duran birine göre, sanki havada gidiyorlarmış gibi gelirdi. Damların saçaklarından sızan suların oluşturduğu kalın gri buz sarkıtları saçaklardan dükkanların önündeki kaldırıma kadar uzanıyor, sanki özellikle dikilmiş mermer sütunları andırıyorlardı. Her gün caddede, ara sokaklarda yürürken düşen, kolunu bacağını kıran insanlar az değildi, ancak böyle kazalara kimse aldırmıyor, adeta günlük yaşamın bir parçası gibi görülüyordu. Muş’ta bazı geceler ısı -40 dereceye kadar düşerdi, böyle gecelerde Sibirya ile Muş’un ısı farkı -10 dereceye kadar azalırdı. Ancak, kışı ölüm kadar ürpertici olan Muş’un, Mayıs geldiğinde çehresi değişmişti; insana yaşama sevinci veren olağanüstü bir doğa parçasına dönüşmüştü. Muş’un her yanını saran o beyaz ölüm soğukluğunun yerini baskın renk yeşil olmak üzere baharın tüm renkleri almıştı. Bunlar benim için sürpriz değildi, doğadaki bu tür değişimlere Türkiye’nin birçok yerinde rastlanabilirdi. Benim için sürpriz olan, onlarca kilometre uzunluğundaki Muş ovasının doğal bir lale bahçesine, daha doğrusu bir lale ovasına dönüşmüş olmasıydı. Oysa, Ankara’nın Etimesğut ve Sincan ilçelerinde, ilçe olmadan önce; henüz birer köy iken, çok sayıda bahçede –bir hobi olarak- lale yetiştirilirdi, bu, zamanla bir yarış haline geldi ve her yıl Mayısın ilk haftasında yapılan “Sincan Lale Festivalleri“ düzenlenmeye başlandı. Sabah erkenden Etimesğut Mehmetçik Ortaokulu’na ve daha sonraki yıllarda da Sincan Lisesi’ne giderken yolumuzu değiştirip, özellikle o bahçelerin duvarlarına, çitlerine sürtünerek ve lale tarhlarını hayran hayran seyrederek yürürdük. Diyeceğim o ki, Muş’tan önce de çok sayıda ve çok renkte laleler görmüştüm ama daha önceleri böylesine görkemli, olağanüstü ve taptaze, anlamla dolu bir lale bahçesi görmemiştim. Muş lalesi, İstanbul’da Boğaziçi’ndeki bazı yalıların bahçelerinde veya bir zamanlar Ankara’nın Etimesğut ve Sincan köylerinde (şimdi ikisi de devasa büyüklükte ilçe) özenle yetiştirilen lalelerden hem "boy" hem de "baş" olarak birkaç kat daha büyüktür.

Mayıs ayının hemen her günü iş çıkışı ovaya gidip boyumca yükselmiş lalelerin içinde yürüyordum, şaşırmış ve şaşkın bakışlarla ufuk çizgisine kadar kızıl bir renge bürünmüş ovayı seyrediyordum. Ovanın her tarafında, yani lalelerin içinde, büyüklü küçüklü sürüler halinde hayvanlar yayılıyordu. Muş’ta en çok büyük baş hayvan besiciliği yapılırdı, bu nedenle ovadaki hayvanların en çoğu sığır sürülerinden oluşuyordu. Yine de, uzaktan bakıldığında lalelerin hayvanlar tarafından sanki hiç yenilmemiş, ezilmemiş gibi bir görünümü vardı; o kadar çoktu ki, tükenmek bilmiyordu. Muşlular laleye herhangi bir ot gibi bakıyorlardı, yani hayvanlarının karınlarını doyuracak bir ot ! Mayıs - Haziran ayları Muş’ta ot biçme zamanıdır. Atatürk caddesi boyunca beşerli onları gruplar halinde elleri tırpanlı yüzlerce genç erkek toplanır, bekleşirlerdi. Derken önlerinde duran bir kamyona, kamyonete–kısa süren bir pazarlıktan sonra, yevmiyede anlaştıktan sonra- binerler, ot biçmek için ovaya, dağlara götürürlerdi. Ovada diğer otlar gibi laleler de tırpanla biçilir, üst üste yığılır, daha sonra kamyon, traktör, at arabası gibi araçlarla besicilerin köylerine ya da mezralarına götürülürdü.

Muş’ta 10 ay kaldım, bu sürede sık sık Malazgirt, Bulanık, Varto ilçelerine ve bu ilçelerin köylerine görevli olarak gittim. Ayrıca fırsat düştükçe Muş ovasındaki köylere de gezmek/görmek amacıyla gittim.

Muş, seni ve “lale”ni çok sevmiştim. Seni 30 yıl sonra bile dün gibi hatırlayabiliyorum: bir yüzünle yoksul, kaba, düzensiz ve ilkelliğinin içinde umarsızdın. Öteki yüzünle doğanın en narin, en güzel, en soylu çiçeği olan “lale”ni Solhan’ın çıkışından Tatvan’a kadar insanın ayaklarına serecek kadar engin... Benim için, görkemli dağlarınla, coşkun nehirlerinle, lale ve zambaklarla örtülmüş platolarınla gizemli bir sevgili gibiydin. Ve ben "Lale"ye aşıktım...

Mayıs-Haziran aylarında baştan başa lalelerle kaplanan Muş Ovasına duyduğum özlem çoksun bir devinimle beni bu yazıyı yazmaya zorladı. Dilerim ki, bir gün “Muş Ovası”nın adı “lale ovası” olur ve "lale" denildigi zaman Muş, Muş’tan söz edildiği zaman da "lale" akla gelir.

Not: 15 Mayıs-15 Haziran arasında Batı’ya gidecek Siirtlilerin yollarını Muş’tan geçirmelerini öneriyorum.

Siirt- Mayıs-2006

Dr. Sadık Top