Ta’lil ve istikra tümdengelim ve tümevarım meselesidir. Tümdengelim yani bütünden parçaya yönelim ta’lil, parçadan bütüne ilerleme ise istikra olarak adlandırılır. Tümdengelim daha ziyade bütünsel, tümevarım ise tekilseldir. Biri düşünsel diğeri bilimseldir. Bilim parçadan bütüne gider, somut veriler kullanarak ilerler, nihai noktada bir hususa ilişkin olarak tez ya da antitezde bulunur. Konusu ve sonucu itibariyle objektiftirdir nesneldir. Ortaya konulan sonuç ise genelgeçerdir. Hemen herkesçe kabüle şayandır. Ta ki; bu konuda yeni bir netice ortaya atılmasına, öncekinin çürütülüp rafa kaldırılmasına, kenara konulmasına kadar.
...

Tümdengelim yani ta’lil meselesi ise daha çok mutlak doğrular, temel yasalar üzerinden ilerler. Akılsaldır, mantıksaldır. Aksiyomsal ve postülatsaldır. Ta’lil A priori bilgi iken istikra A posterio bilgidir.
...

Bir başka ifadeyle ta’lil dedüksiyon veya dedüktif, İstikra ise endüksiyon veya endüktif olarak adlandırılır. Dedüksiyonda tümelden tikele yönelim varken, endüksiyonda tikelden tümele ilerleme vardır. Biri soyuttan somuta, diğeri ise somuttan yine somuta olan yönelimdir. Biri rasyonalist, diğeri empirist yaklaşımdır. Birisi spekülatif kurgusaldır diğeri somut olgusaldır.


Kemal SEYFİ
19.02.2022