ÇOBAN MUSTAFA PAŞA KÜLLİYESİ GEBZE .16 İNCİ YÜZYIL.
Külliyeyi, Yavuz Sultan Selim’in kızlarından Hafsa Sultan’la evli olan Çoban Mustafa Paşa (ö. 935/1529) yaptırmış ve Memlûk tarzındaki süslemelerinde kullanılan malzemeleri de Mısır valisi iken bizzat kendisi oradan getirmiştir. Caminin mermer kitabesinde ebcedle verilmiş 930 (1523-24). ahşap kapı kanatlarında ise 929 (1522-23) tarihleri okunmaktadır. Adının Tuhletü’I -mi’mûrîn, Tezkiretül-ebniye ve Tezkiretü’I-bün-ydn’da geçmesine rağmen eserin Mimar Sinan’a ait olup olmadığı hususu, 1521-1522 yıllarında Belgrad ve Rodos seferlerine katıldığı ve özellikle 1523 yılının onun böyle büyük bir külliyeyi inşa edebilmesi açısından erken olduğu ileri sürülerek tartışma konusu yapılmıştır. Bugün kuvvetli bir ihtimalle Mimar Sinan’ın daha önce başlayan inşaatı tamamladığı veya burada yardımcı mimar olarak çalıştığı kabul edilmekte ve Mısır’daki orijinalteriyle boy ölçüşebilecek seviyedeki Memlûk tarzı süslemelerin de Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethinden sonra İstanbul’a gönderdiği Memlûk sarayının baş mimarı Ahmed b. Bed-rî Hasan b. Tolunî ve yanındaki ustalar tarafından yapılmış olabileceği düşünülmektedir.
Külliye, gösterdiği mimari düzen ve içinde bulundurduğu yapıların çokluğu bakımından menzil külliyelerinin en başarılı örneklerinden biridir. Anadolu’ya ve İran’a giden kervanların, batıdaki topraklardan yola çıkan hacı adaylarının ve doğu yönüne yapılan seferlerde ordunun buradan geçmesi. Gebze’nin kuzeybatısında bir tepe üzerinde bulunan külliyenin bu kalabalık kitlelerin ihtiyacını karşılayacak kapasitede büyük (H7x 106 m.) yapılmasına sebep olmuştur. Külliye cami. türbe, medrese, imaret, tekke, kütüphane, dârüşşifâ, paşa odaları, kervansaray ve çarşı içinde bulunan hamamdan meydana gelmiştir. Yapılar dikdörtgen bir avlu üzerinde camiyi üç taraftan çevrelemektedir. Son cemaat yeri duvarına bitişik eksene dik bir duvar avluyu, yansı kıble istikametinde türbenin, diğer yansı da son cemaat yerinin önünde kalmak üzere ikiye böler. Cami avlusuna üç kapı ile girilir. Avlunun ortasında onikigen planlı, altta musluktan, üstte ise havuzu çevreleyen mermer şebekeli bir şadırvan vardır. Bunun üzeri altı ahşap direğe oturan, cepheleri üçgen alınlıktı kırma bir ahşap çatı ile örtülüdür.