PARANIN TARİHİ

• 27 Mayıs 2020 Çarşamba 23:55:56

Günümüzde kağıt ve metal paraların tedavülden kaldırıp yerine sanal paraya geçmeyi tartışırken merak ettiğim paranın ilk çıkış yeri ve kaynağını araştırmaya başladım. Siz değerli okuyucularım ile birlikte keyifli bir yolculuğa çıkmak üzereyiz. Halk arasında lidyalılara ithaf edilen paranın buluşu pekte öyle değilmiş...
Güney Sibirya’da yer alan bir Kurganda ki mumyanın içinde bulunan 18 bin yıllık dünyanın en eski Türk parası.

Bu bilgi tarih kitaplarındaki lidya efsanesini çürütmektedir.
İnsanlık tarihinin bilinmeyenleri bilimin ışığında aydınlanmakta ve insanlık tarihini altüst etmekte, Para, para, para... Napolyon’un bu ünlü sözüyle hayatımızda yerini sağlamlaştıran, Lidyalıların bulduğu söylenen ve bugünün dünyasını şekillendiren en önemli araçlardan biri. Birlikte para hakkında bir yolculuğa çıkalım ve paranın dününü bugününü inceleyelim.

Paranın tarihini araştırmaya başladığınızda öncelikle darp kelimesi ile karşılaşacaksınız. Tarihteki ilk para darp yöntemiyle basıldı. Bu nedenle şu an var olan para basma yerlerine verilen isim de darphane. Peki darp yöntemi nedir? M.Ö. 7. yüzyılda Anadolu’da bir uygarlık olan Lidyalılar, bir kalıp üstüne konan madeni pula hareketli bir üst kalıp yerleştirmişler. Bu kalıba da çekiç ile vurarak darp yöntemiyle tarihin ilk parasını basmışlar.
​Parayı Gerçekte Kim İcat Etti?
Çoğumuz parayı Lidyalıların bulduğunu öğrendik ve parayla ilgili konularda hep onlara yüklendik. Peki gerçekten de öyle mi? Tabi ki değil, parayı Lidyalılar bulmadı.

Para kavramı ve parasal sistem ne kadar yaratıcı olursa olsun tek bir kralın tek başına ve bir anda oluşturamayacağı kadar karmaşıktır.

İnsanlar bir şeyler yakalamaya, toplamaya ve üretmeye başladığından bu yana ihtiyaçları olan farklı şeylere sahip olmak için değişik yöntemler kullandı. Takas elbette bunların ilkiydi. Bir ayakkabı alacaksanız ayakkabı yapan insana bir çuval elma vermeniz gerekirdi. Ama sistem belli bir noktadan sonra tıkanıyordu. Ayakkabacı yaptığı her ayakkabı için çuvallar dolusu elma alamazdı. Bunları taşıması, saklaması ve yemesi hep sorun yaratırdı. Takas sadece küçük mal değişimlerinde işe yarayan bir uygulamaydı.

Para bu noktada devreye girdi. Aslında paranın gücü değişim garantisinde ve gücündedir. Bir maddenin para olarak tanımlanabilmesi için herkes tarafından değişim yeteneğinin kabul edilmesi gerekir. Paranın niteliği çok önemli değildir. Bugün para olarak kullandığımız kağıtların gerçekte tek başlarına hiçbir değeri yoktur.

Gelelim sorunun yanıtına. Parayı da yazıyı olduğu gibi Sümerler geliştirmiştir. Tarihte bilinen ilk para arpadır. Arpaya dayalı parasal sistem Sümerlerde M.Ö 3000’lerde yazıyla aynı koşullarda ortaya çıktı ve kullanılmaya başladı. Arpa kullanmanın takas etme yönteminden farkı vardı. Sümerler mal ve hizmetleri bir tarifeye bağlı olarak arpa ile ödüyor ya da satın alıyordu. Örneğin bir kilo et için 10 kilo arpa ödeniyordu. Arpa aslında mal veya hizmet karşılığı sabit değerli bir nesneydi. Arpanın para olarak tanımlanmasının nedeni budur. Arpayla her şeyi alabilirdiniz. Bu sistem uzun süre kullanıldı. Sümerliler her şeyin karşılığını arpa olarak hesaplıyordu.

Arpaya benzer şekilde tarihin birçok döneminde tuz da bir değişim aracı olarak kullanıldı. Mesela Romalılar askerlerin maaşlarını tuz ile ödüyordu. Hatta İngilizce salary yani maaş kelimesi ile Romence tuz kelimesinden geliyor.

Ancak arpanın ya da tuzun taşınması ve muhafaza edilmesi de zorluk yarattığı için farklı bir değişim nesnesi gerekiyordu.

Bu noktada devreye metaller girdi. Sümerliler arpadan sonra gümüş “şekel”e geçti. Gümüş şekel bildiğimiz madeni para gibi değildi. Bir şekel 8.33 gram gümüş demekti. Gümüş ya da metal para sistemi binlerce yıl kullanıldı ve yaygınlaştı.

Lidya Kralı Alyates’in bastırdığı ilk paralar böyleydi.

Lidyalıların parayı bulma meselesi ise ilk madeni parayı bastırmalarıyla ilgili bir durum. Lidya Kralı Alyatyes, bugün Ege bölgemize düşen topraklarda tarihin ilk madeni parasını bastırdı ve tedavüle soktu. Bugün kullandığımız bütün metal paralar Alyates’in sikkelerinin soyundan geliyor.

Büyük darphaneye geçişte ise Osmanlı’nın payı var. Tarihin ilk büyük darphanesi Fatih Sultan Mehmet zamanında İstanbul’da kuruldu.
İlk paranın icadından sonra paranın zaferler için anı olarak basıldığı bir dönem başladı. Eski Yunan’da Perslere karşı kazanılan zaferin anısına M.Ö. 479 yılında ilk hatıra parası basıldı.
Bu bilgilerdende anlaşılacağı gibi paranın icadı konusunun ucu açıktır. Her millet kendi parasını basmış ve işlemiştir. Arkeoloji çalışmaları ve tarihçilerimizin yeni keşifler ile paranın tarihi biraz daha aydınlanmaya muhtaçtır.
İlk Banknot Ne Zaman Basıldı?

İlk kağıt para aslında senet olarak ortaya çıktı. Sonrasında bu senetler kağıt paralara dönüştü. Kayıtlara göre Milattan Sonra 6. yüzyılda Çin’de ilk olarak basılan bu paralar 1279 yılına kadar geçerliliğini korudu. Avrupa kıtasında ise ilk olarak 1661 yılında İsveç’te basılmıştır. 1690 yılında Massachusetts hükümeti de kağıt para bastırarak Amerika kıtasında ilk banknotun çıkmasını sağlamıştır.

Kredi Kartı Nasıl Ortaya Çıktı?

Paranın gelişimiyle birlikte kredi kartı da ortaya çıktı. Hamilton Credit Corporation Başkanı Frank McNamara, dostlarıyla yemeğe çıktığında yanında para olmadığını fark ediyor ve mahcubiyet yaşıyor. Bu mahcubiyet sonrası ilk iş olarak para olmayan durumlarda da paranın yerini alabilecek olan kredi kartı ortaya çıkıyor. Kalın bir kartondan olan bu kredi kartının arkasında New York’ta bulunan 14 restoranın adı yazıyordu. Kredi kartının bir de yıllık ücreti vardı. Tam 3 dolar.

İlk Bankamatik Nasıl Ortaya Çıktı?

Bankacılığın önemli ülkelerinden biri olan İngiltere ilk bankaya da ev sahipliği yaptı. İskoç mucit John Shepherd-Barron, Barclay’s isimli banka için 1967’de Kuzey Londra’da dünyanın ilk gerçek ATM’sini inşa etti. İlham alınan şey ise oldukça garip. İlk ATM çikolata otomatlarından ilham alınarak yapılmıştı.

Dünyada Kullanılan Para Birimleri

Şu an dünyada kullanılan para birimlerinden bazıları bunlar:
Türk Lirası
Amerikan Doları
Euro
İngiliz Sterlin
Kanada Doları
Japon Yeni
İsviçre Frangı
Yuan
Güney Afrika Cumhuriyeti Randı
Danimarka Kronu
Singapur Doları
Meksika Pezosu
Avustralya Doları
Arjantin Pesosu
Kuveyt Dinarı

Koleksiyoner Araştırmacı İlhan Erdem