Kader tevhidin kardeşidir

• 14 Mart 2020 Cumartesi 23:39:32

“Tanrının doğadaki işleri de, kendi varlığındaki işleri gibi, bizim işlerimize benzemez. Bizim biçim verdiğimiz örnekleri, Onun yapıtlarının büyüklüğüne, derinliğine, araştırılmazlığına uydurmaya çalışmak boştur. Onun yapıtları Democritus’un kuyusundan bile daha derindir.” Joseph Glanvill, Edgar Allan Poe’nun Ligeia öyküsü epigrafı, Morgue Sokağı Cinayeti derlemesinden.

Allah ‘Ol’ demiş ve olmuşuz. Zamanın sınırlayamadığı mekan ötesi bir yerden geliyor bu emir. Elhamdülillah. Mahluk Halıkını sınırlayamaz. Zamansa ancak Onun aciz bir mahlukudur. Çünkü o “Hadsiz ef’ali bir fiil gibi yapar.” Allah zamanla kayıtlı değil ki yarattıkları için geçerli olan öncelik-sonralık onun için de geçerli olsun. Onun ‘Ol’u bizim oldurmalarımıza benzemiyor. Yaratması yapışımız gibi değil. “Vacibü’l-Vücud, zatında, mahiyetinde mümkine benzemediği gibi, ef’alinde de benzemiyor.” Ezel bugünü ve yarını aynı anda görür bir manzar-ı âlâ’dır. Şu zaman, mekan, hareket, önce, sonra, yukarı, aşağı, uzak, yakın vs. Hepsi senin sınırlılığından. Mekan zamanın parçası, hareket mekanın, ışık hareketin. Esmaü’l-Hüsna’nın şefaati de işte bunun için. Zatını kuşatamayacağın ve anlayamayacağın (çünkü anlamak da bir yönüyle kuşatmaktır) Allah’ı bir parça kuşatabileceğin ve anlayabileceğin pencerelerden seyredebilmek için. Yahut da daha doğrusu: Sezebilmek için.

Hem ne diyor mürşidin: “Ezel, mâzi silsilesinin bir ucu değil ki, eşyanın vücudunda esas tutulup ona göre bir mecburiyet tasavvur edilsin. Belki ezel, mâzi ve hal ve istikbâli birden tutar, yüksekten bakar bir ayna-misâldir. Öyle ise daire-i mümkinât içinde uzanıp giden zamanın mâzi tarafında bir uç tahayyül edip, ona ‘ezel’ deyip, o ezel ilmine, eşyanın tertiple girmesini ve kendisini onun haricinde tevehhüm etmesi, ona göre muhâkeme etmek hakikat değildir.”

Allah’ın güzel isimleri sınırlı olan insanın sonsuz olan Allah’ı anlaması için bir kolaylıktır. Bize bir hediyedir. Bağıştır. Tıpkı vahiy gibi bir tenezzül-i ilahîdir. Hatta sebeplerle yaratılış dahi böyle bir kolaylıktır. “Meşiet ve hikmet-i İlâhiyenin muktezasıyla ve çok esmânın tezahür etmek istemesiyle, müsebbebat esbaba raptedilmiş, herbirşey bir sebeple bağlanmış.” Evet. Herşeyi, sebeplerle yaratılış sayesinde parçalayabiliyor, arasına öncelik-sonralık, büyüklük-küçüklük, benim-onun gibi ayraçları koyabiliyorsun. Kuşatabiliyorsun. Kavrayabiliyorsun. Sezebiliyorsun. Ancak böyle böyle anlayabiliyorsun. Çünkü sen yaratılansın. Azsın. Eksiksin. Altkümesin. Ve matematikten bilirsin: Altküme üstkümeyi asla kuşatamaz. Kuşatamadığına sahip olamaz. Anlamaksa bir yönüyle sahip olmaktır. Kavramaktır. Öteki olanı ‘yalnız bir bilmecikle bile olsun’ senin kılmaktır.

“Vacibü’l-Vücud, zatında, mahiyetinde mümkine benzemediği gibi, ef’alinde de benzemiyor. Çünkü, Vacibü’l-Vücudun kudretine nisbeten yakın-uzak, az-çok, küçük-büyük, fert-nev’i, cüz-küll aralarında fark yoktur. Ve keza, Onun fiilinde bizzat mübaşeret yoktur. Fakat, mümkinin kudreti bu derece değildir. Bunun için nefis, Vacibü’l-Vücudun ef’alini fiillerine benzetemiyor. Hakikatini fehmetmekte akıl mütehayyir kalıyor. Fiili failsiz zannediyor.”

‘Ol’ emri bir bütün ve biz onun içindeyiz. Kader bu bütünlüğün bir gereği. Herşey biliniyor olmalı çünkü zamanın ötesinde herşey hep beraberdir. ‘Ol’un içinde olmak, dışarıdan seyreden değil içinde olmak, ‘ol’an olmak. Biz buyuz işte. Yaratılışı parçalarla kavrayabildiğimizden hep parçalı tefekkür ediyoruz. Bir elma için kainatın gerektiğini, bigbangdeki ilk ‘Ol’ ile o elmanın son ‘Ol’u arasında kopmaz bir bağ bulunduğunu, beraberliğini, uyumunu göremiyoruz. Hatta bunun da üzerinde, belki ikisinin aynı ‘Ol’un parçası olduğunu kavrayamıyoruz. Nazarımızdaki ‘ol, ol, ol, ol’lar yanıltıyor bizi. Sınırlılıktan bizimkisi. Şirk de buradan kendisine bir fırsat buluyor

32. Söz veya 7. Şua boyunca Bediüzzaman’ın da bize öğretmeye çalıştığı bu bence. Parçalara sahip olmanın bir anlamı yok. Bu küçük ‘ol’lar bizi bir yere götüremez, çünkü büyük ‘ol’lar ve hatta kainatın en başında, herşey hiçken denilen ‘Ol’ olmadan varoluş mümkün değil. Varlık, ağır ağır inşa edilen bir bina gibi görünse de gözümüze, aslında aynı öykünün detaylarıyız hepimiz. Emirde bütünlük var. Uyum var. Denge var. Düzen var. Allah birşeye ‘Ol’ dediği zaman sebeplerin zahiren engel olma çabaları ancak o ‘Ol’un hikayesi olur. Belki yardımcısı olur. Engel olmaz da kolaylaştırır.

Evet. Kendin tek seferde tek fiili kuşatabiliyorsun diye, iraden cüzi/parçalı çalışıyor diye, Allah’ın eylemesinin bütün fiilleri kuşatan bir ilme yaslanıyor olabileceği ihtimalini ıskalıyorsun. Unutma, sınırlı olan sensin, Allah değil. Ve Onun fiilleri fiilerin gibi değil. Subhaniyet biraz da buna bakıyor. Kendimizden hareketle Onu sezeriz, tamam, ama Onu kendimizle sınırlayamayız.

“Ben yalnız değilim. Eğer sikkemiz ve memuriyetimiz ve nizâmâtımız bir olan kan ordusundaki bütün emsâlime mâlik olabilirsen; hem, gezdiğimiz ve kemâl-i hikmetle istihdam olunduğumuz bütün hüceyrât-ı bedene mâlik olacak bir dakîk hikmet ve azîm kudret sende varsa, göster ve gösterebilirsen, belki senin dâvânda bir mânâ bulunabilir. (…) Çünkü, bizdeki intizam o kadar mükemmeldir ki, ancak herşeyi görür ve işitir ve bilir ve yapar bir Zât bize hükmedebilir.”

“Ben yalnız değilim.” Bütün eşya bunu söylüyor sana. Aynı ‘Ol’un parçalarıyız ki hepimiz ‘sikkemiz ve memuriyetimiz ve nizâmâtımız bir.’ Yani, kardeşlik dediğin kurgusal bir davranış şekli değil, bütün eşya zaten bir ‘Ol’ kardeşliğinin parçaları. O ‘Ol’a uygun hareket etmezsen ve hatta şirk ile ‘ol, ol, ol, ol’lara bölüp parçaları başkalarına verirsen, budur pek büyük zulmün. Bazen zulüm, parçalardan birisini öne çıkarıp, bütünün kemalini karartmaktan başka nedir? Düşün: Öykünün bütünü kiminse oradaki karakterlerden, olaylardan, harflerden herbiri de onundur. Dokunursan bozarsın. Karıştırırsan karışır. Çünkü öykünün tamamı yazarın bütünü görür kurgusunun sonucudur.

Demek varlık öyle bir ‘Ol’un parçası ki, ‘altı gün’ün herbiri onun bölümleri, herbir asır onun bir sayfası, herbir gün bir satırı veya harfi… Sen o kitapta tutsan tutsan bir harfçik, bir elifçik yer tutarsın. Bu ne cesaret! Sayfada adın geçiyor diye kitabı yazarın elinden almaya çalışmak da ne oluyor? Kendin aldığın yetmiyormuş gibi sair kelimelere de kitabı dağıtmaya cür’et ediyorsun. Zaten kadere iman dediğin de, zamana yayılmış bütün mekanları, mekana yayılmış bütün hareketleri, ‘Ol’un sahibine vermekten başka nedir ki? Kadere iman etmek tevhide zamanüstü bir şekilde iman etmektir. Ve nihayetinde o ‘Ol’ demiş, biz o ‘Ol’un içindeyiz, ama o ‘Ol’u ‘ollar’ sûretinde görürüz. Şahitliğimiz bizi yanıltmasın. Tevhid iman etmek aslında bu gözyanılgısından da kurtulmaktır.