Bütün canlıların formalaşmasının əsas amili mühitdir. Ətraf mühit təbiətə və cəmiyyətə eyni təsirini göstərir. Cəmiyyət dedikdə fərqi yoxdur,istər insan istərsə də heyvan,yaxud fauna və flora .
Mühit hər bir varlığın adaptasiya səbəbidir.
İnsan cəmiyyəti digər cəmiyyətlərdən ən əsası şüuru, zehni, dərk etməsi ilə fərqlənir. Ancaq varlıq olaraq bəşər çox mükəmməl eyni zamanda da çox mürəkkəb varlıqdır. İnsan həm bioloji həm də sosial varlıqdır. İnsan məfhumu müxtəlif növlərə bölünür. Yaxşısı pisi, namərdi, mərdi, qorxağı, qəhrəmanı var. Əslində bunları da elə zaman və mühit formalaşdırır. Qəhrəmanlar doğulandan o cür olmurlar. Müəyyən mərhələləri keçirlər, yetişirlər, püxtələşirlər və əsl qəhrəman olurlar. Yer üzündə mövcud olan hər bir xalqın dilindən,dilindən irqindən asılı olmayaraq qəhrəmanları olub,var və olacaq da.(ermənilər xaric). Çünki milli və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bunlar insandırlar.Zəkalı,düşüncəli şüurlu insan! Fərdin qəhrəman olması bir başqa, amma tarixə öz, möhürünü vurmuş ,imzasını atmış qəhrəman xalqlar məfhumu da var. Məsələn qədim assurlar, hetlər, spartalılar, lidiyalılar, türklər( tarix səhnəsinə fərqli adlarla çıxardıqları imperiyaların adlarından asılı olmayaraq), monqollar və s.
Bəs hanı bu xalqlar???
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi mühit və zaman məfhumu böyük məna kəsb edir. Qədim salnamələrdə adları çəkilən assurlar, onların qüdrətli şəhəri olan Nineviya( Neynəva) artıq tarix səhnəsindən min illərdir ki silinib.Eyni zamanda dənizlərə və quruya hökmranlıq edən hetlərin spartalıların, yaxud da miskin farsların içində əriyib itən, tarixdən izləri silinən lidiyalıların sadəcə kitabələrdə adları qalıb. Bu adlarını sadaladığım xalqlar tarixdən silinənlərdir. Bunlar cəsurluğu ,döyüşkənliyi heç nə ilə dəyişməyənlər idi. Və ona görə də sona qədər döyüşüb məhv oldular. Ancaq lidiyalıların tarix səhnəsindən silinməsinə səbəb olan iki böyük amil oldu. Birincisi əsir padşahlarının öz xalqını Əhəməni Kirə satması ,ikincisi də lidiyalıların döyüşçü ruhuna zidd olan məşğuliyyətlərə sövq edilməsi və bu peşələri sevmələri.Məs.saç uzadaraq düşük musiqiyə, silahdan imtinaya, hər kəsin al-verə alışması və s kimi amillər onların əsas məhv olma səbəbi idi. Əslində bu mövzular başqa mövzulardır. Mənim yazmaq istədiyim bu gün var olan ancaq əvvəlki qüdrətindən məhrum olan xalqlar haqqındadır.
Bəşəriyyət tarixinə cəsur türklər kimi düşmüş türk xalqları müəyyən dönəmlərdə məhv olmadılar, əksinə zaman-zaman güclərini artırdılar ta düşmən qızlarına aşiq olub, onlarla evlənənə,qohumluq əlaqələrinə görə digər türk xalqları ilə döyüşənə ticarətə aludə olana, fitnələr içində batana, başqa ,,düşüncə tərzi" ilə düşünənə qədər.
Bir sözlə ətraf aləmə dar çərçivədə konkret adaptasiya olana qədər.
Və bunun özü də bir ,,kadar-qədər" oluncaya qədər.
Eyni aqibəti birdən-birə bəşəriyyətin inkişaf mərhələlərindən birini keçmədən kəskin sıçrayışla digər bir mərhələyə qədəm qoyub, böyük bir imperiya quran, tarixə cəsur ,döyüşkən bir xalq kimi adını yazdıran, indi isə durğunluq mərhələsində olan monqollar da yaşadılar. Vaxtilə sərhədləri Çinə,Hindistana (Sonradan Hindistanda Moğol imperiyasını da qurdular), Afrikaya qədər uzanan Monqol dövləti birdən-birə qalxdığı sürətlə eniş mərhələsinə girdi. Mühitə uyğunlaşdı, mütiləşdi, səssiz qaldı, yaddan çıxdı, unuduldu.
Səbəb?!
Səbəb özünü həyatın axarına buraxmaq, zəifləmək, düşdüyü durumdan baş çıxara bilməmək, daha doğrusu çözüm üçün ,,başını ağrıtmamaq", qadın düşkünlüyü, pul hərisliyi, yumşaq siyasət və yumşaq mövqe tutmaq, ,,yuxa ürəklilik " və bir də bura böyük hərflərlə yazılmalı olan CƏHALƏT!!!

Fərid Muradzadə.
17.12.2018