Belirsizlik

• 19 Şubat 2019 Salı 23:59:47

Belirsizlik

Belirsizlik ilkesinin bilimsel tanımını bilmek ya da hatırlamak işe yarayabilir ama ben, belirsizliği bilimsel olarak değil de pratikte nasıl kullanılabilir onu yazmak istiyorum.

Pratik olarak belirsizlik, parçacığın konumu ile hızının aynı anda kesin ölçülemeyeceği gibi. Biri kesin olduğunda diğeri belirsiz olacaktır.

Daha pratik açıdan; gözlemci, sonucu etkiler. Gözlem, sonucu gözlemcinin izafiyetinde değiştirir. Gözlenmişse zaten değişmiştir. Klasik gözlem, ikili çalışır. Zıtlıkları gözlemek gibi; var-yok, siyah-beyaz, artı-eksi şeklinde. Laboratuvar tahlil sonuçları için aranan bulunduğunda pozitif, bulunmadığında negatif belirlemesi vardır.

Belirsizlik bireysel alanda ve toplumsal alanda nasıl çalışır?
Başlangıçta belirsizlik vardır. Gözlemden sonra ikili durumdan birisi seçilmiş olur. Üçüncü bir seçenek düşünülmez… Ya evdeyim ya da dışarıdayım gibi… Hem evde hem de dışarıda olmak mümkün değil mi? Evde iken dışarı çıkmayı seçmek, dışarıda olmayı sağlar; dışarıda iken evde olmayı seçmek de evde olmayı sağlar. İkisi aynı anda olmaz gibi düşünülür. Kuantum fizikte belirsizlik bozulmaz ise elektron hem evde hem de dışarıda bir yerlerde olabilir. Belirsizliği, gözlem bozar ve ya evde ya dışarıda sonucu belirlenir. Belirlenmeseydi her iki durum da potansiyel olarak mümkün gibi…

Toplumsal alanda birey diğerleriyle ilişkilerini gözlem ile belirler. Gözlem, ikili sonuçları netice verecek şekilde öğrenilmiştir. Birey, başkasıyla iletişim kurduğunda; iyi-kötü; faydalı-zararlı şeklinde ikili seçenekleri gözlemeye meyillidir. Gözlem sonucunda iki durumdan birisini seçer! Seçmeden yani gözlemeden önce belirsizlik var idi yani iletişim kurduğu kişi hem iyi hem kötü ya da ne iyi ne de kötü veya ya faydalı ya da zararlı ya da ne faydalı ne zararlı olabilir iken kişi gözlem ile kendi belirlemesi ile sonucu kendi lehine veya aleyhine çevirir! “Faydalı” olarak gözlerse lehinde olacak ya da belirleme yapmasa ne fayda ne de zarar belirlenmemiş olacak! Burada çok ince bir tercih var!

Fayda ve zarar ikilemini aslında belirsizlik ile aşmak mümkün! Birisi diğerini gözlem ile belirlediğinde aslında kendi göreceli alanında tercih yapmış olur. Faydalı veya zararlı olarak ikili belirlemeye zorunlu olduğunu düşünür! Belirsizliği korumuş olsaydı mesela “Zararlı” belirleme yapmış ise bunu yapmamış olsaydı “Faydalı” konumunu kapatmamış olacak idi. Parçacığın konumu ile hızının aynı anda kesin ölçülemeyeceği gibi. Biri seçilmediğinde diğeri için potansiyel alan kapatılmamış olacak. Zan ile ikili potansiyelden biri tercih ediliyor. Zan sınır getirmiş oluyor. Ayrıntıları zihnimizde geliştirebiliriz…

Son tahlilde; iki karpuz bir koltuğa sığmadığında biri seçiliyor ve karpuzlardan birisi kabak çıkacak zannı var! Öyle de oluyor. Oysa karpuzların her ikisi de kabak değil veya belirsiz. Karpuzları bir koltuğa sıkıştırmak ve bu seçeneği belirlemek her durumda diğer karpuzdan mahrum olmayı netice veriyor. Belirsizlik ile her iki karpuzu da elde etmek mümkün. Hem de birisi kabak olsa diğeri iyi çıkabilir! O halde karpuzları bir koltuğa sıkıştırmayı seçmek faydalı olmayacak! Karpuz yemek için o kadar çok seçenek var ki iki karpuzu bir koltuğa sıkıştırmak akla gelen en verimsiz tercih olacaktır.

Ahmet Bektaş