'Göre'lerde boğulmak

• 7 Ağustos 2018 Salı 10:28:38

Mektubat’ın sonunda yeralan Telvihat-ı Tis’a isimli eserde Bediüzzaman’ın söylediği birşey var. ’Ehadiyet’ ve ’Vahidiyet’ tefekkürlerinin bir denge içinde götürülmesinin insana kattıklarını/koruduklarını beyan ediyor. Okumamışlar için azıcık alıntılarsam:

"Enfüsî meşrebi, nefisten başlar, hariçten gözünü çeker, kalbe bakar, enâniyeti deler geçer, kalbinden yol açar, hakikati bulur. Sonra âfâka girer. O vakit âfâkı nuranî görür. Çabuk o seyri bitirir. Enfüsî dairesinde gördüğü hakikati, büyük bir mikyasta onda da görür." Devamındaki uyarı ise şöyle: "İşte, birinci meşrepte sülûk eden insanlar, nefs-i emmâreyi öldürmeye muvaffak olamazsa, hevâyı terk edip enâniyeti kırmazsa, şükür makamından fahir makamına düşer, fahirden gurura sukut eder." Fakat bir saniye. Evvellerindeki cümleyi alıntılamayı unuttuk. Önemli. Hemen telafi edelim: "Ezcümle, tarikatte ’seyr-i enfüsî’ ve ’seyr-i âfâkî’ tabirleri altında iki meşrep var."

Meraklılarını mezkûr eserin Dördüncü Telvih’ine havale ederek diyelim ki: Bediüzzaman, burada, ’daha tercih edilir’ bir yol olduğunu zikretmesine rağmen ’seyr-i enfüsî’nin (hadi biz yaklaşmak için ’içsel yolculuk’ diyelim) bir tehlikesinden bahsediyor. Nedir o tehlike? O tehlike bir tür ’kendinde garkolma’ durumu. Allah’la ’Ehadiyet’ penceresinden sağlanan bir muhatabiyetin ’Vahidiyet’ açısını ıskalamakla düşebileceği bir kötü pozisyon. Bu kötü pozisyonu ’seyr-i enfüsî’ için anıyor ama ’seyr-i âfâkî’ (dışsal yolculuk) hakkında ondan bahsetmiyor. Neden? Belki de yola başladığı yerden: "İkinci meşrep âfâktan başlar, o daire-i kübrânın mezâhirinde cilve-i esmâ ve sıfâtı seyredip sonra daire-i enfüsiyeye girer. Küçük bir mikyasta, daire-i kalbinde o envârı müşahede edip, onda en yakın yolu açar. Kalb âyine-i Samed olduğunu görür, aradığı maksada vâsıl olur."

Bediüzzaman’ın tehlikenin mahiyetini anlamamıza yardımcı olacak bazı örnekleri de var. Onları da hatırlayalım: "Meselâ, nasıl ki bir mülâzım, kendinde bulunan kumandanlık zevkiyle ve neş’esiyle gururlansa, kendini bir müşir zanneder. Küçücük dairesini o küllî daire ile iltibas eder. Ve bir küçük âyinede görünen bir güneşi, denizin yüzünde haşmetiyle cilvesi görünen güneşle bir cihet-i müşabehetle iltibasa sebep olur. Öyle de, çok ehl-i velâyet var ki, bir sineğin bir tavus kuşuna nisbeti gibi, kendinden o derece büyük olanlardan kendini büyük görür ve öyle de müşahede ediyor, kendini haklı buluyor."

Bu metin boyunca benim kendimce hissettiğim ise şu: İnsanın ’imanı’ Cenab-ı Hakla ’Ehadiyet’ mertebesinde bir muhatabiyetle gelişebileceği gibi, ’ihlası’ da ancak ’Vahidiyet’ mertebesinde bir muhatabiyetle gelişir. Ne demek bu? Belki biraz şu demek: İnsan Allah’a karşı biricikliğini düşünmeye başladıkça, eğer nefsini öldürmemişse, bu biriciklikten bir üstünlük de kurgulamaya başlar. İblisin ateşten yaratılmayla insana üstünlük düşlediği gibi, o da, kendisinin Allah’a karşı uyanmış olan farkındalığını bir üstünlük vesilesi bilir. Bu, Cenab-ı Hak’la, bir ’ada’ muhatabiyetidir. Ada, okyanustaki biricikliği üzerinden, ’denizlerin sahibine’ karşı kendi varlığına/kemaline inşa edilmiş bir bağ kurar. Kendi içinde sözlerini yalanlayacak bir kıyas bulamadığından ötürü de sigaya çekilme, mizana vurulma, istikamete çağrılma nimetinden mahrum kalır.

’Vahidiyet’ ise bizi bir ’sıradağ muhatabiyetine’ çağırır. Bu sıradağ muhatabiyeti evveliyetle uyanır/uyandırır ki, kendisi de mahlukattan bir mahluk, kullar içinde bir kul, acizlerden bir acizdir. Çevresine karşı uyanıklığı onu ’boyundan büyük iddialara’ girmekten korur. Everestin farkında olan bir küçük tepecik, hatırında hep bu mizan durduğu için, ’zirveler zirvesi olma’ iddiasına girmez/giremez. Kendisini bir ’müstakillik’ olarak değil bir ’kanunun parçası’ olarak gördüğünden biricikliğinin doğuracağı tehlikelerden kurtulur.

Yine yüzümüzü mezkûr esere dönelim: "Nasıl ki kanun-u saltanatın, sadrazam dairesinden tâ nahiye müdürü dairesine kadar bir tarzda cüz’î, küllî cilveleri var. Öyle de, velâyetin ve kutbiyetin dahi öyle muhtelif daire ve cilveleri var. Herbir makamın çok zılleri ve gölgeleri var. Sen, sadrazam-misal kutbiyetin âzam cilvesini, bir müdür dairesi hükmünde olan kendi dairende o cilveyi görmüşsün, aldanmışsın. Gördüğün doğrudur, fakat hükmün yanlıştır. Bir sineğe bir kap su bir küçük denizdir."

Evet. Ben de, kaynaklarımızdaki ehl-i sünnet vurgusunu, selef-i salihîn atıflarını ve sahabenin faziletine dair beyanları bu açıdan ’gerekli’ ve ’kıymetli’ buluyorum. Neden? Bu bağ bizi ’Vahidiyet’e gözü açık kılıyor. ’İslamî düşünce’ diye tesmiye edilen şeyde, bugün bazı zirzoplar çıkıp, birer ada cür’etiyle ’herşeyi baştan yazma’ teşebbüsünde bulunuyorlarsa, biraz da bu tür bir tefekkür (veya farkındalık) eksikliğinden şunu yapıyorlar. Kendilerinden öteye karşı duyarsızlaşmaları, fazilet hiyerarşisini hiçe saymaları veyahut böylesi ihtarlara kulak kapamaları onları kendi içlerinde ’mizansız’ kılıyor.

Bu mizansızlıkla ’modern şatahatlar’ denilecek şeyler dillerinden sâdır oluyor. Kendi ’göre’lerinde boğuluyorlar. Bilmiyorlar ki, insan kendi içinde kalarak marifetini arttırır, amma onun ihlasla muhafazası ancak dışını hatırda tutmakla olur. Çünkü dışımız bize aynı zamanda haddimizi de hatırlatır. İşte, biraz da bu nedenle, hepimiz, dışımızı bilmekle de mükellefiz. Bir kap suyu deniz sanmamanın yolu buradan geçiyor. Hem bunu sadece fertler açısından konuşmamız da yanlış olur. Cemaatlerin de bu yönde gayretlerini arttırmaları lazım. Bireylerin istikameti burada olduğu gibi grupların istikameti de burada. Bütünlüğümüzdeki dengede. Allah ayaklarımızı istikametten ayırmasın. Âmin.