ŞAVŞAT / KARYE-İ SATLEL, TABİ LİVA-İ SATLEL KİLİSESİ’ NİN CAMİYE ÇEVRİLME TARİHÇESİ.

• 7 Haziran 2018 Perşembe 08:41:41

ŞAVŞAT / KARYE-İ SATLEL, TABİ LİVA-İ SATLEL KİLİSESİ’ NİN CAMİYE ÇEVRİLME TARİHÇESİ.

1969 yılında Söğütlü Mahallesinde bulunan Kiliseye ek Tarihi Caminin 2. katı onarılarak okul haline getirilmiş ve Merkez Söğütlü İlkokulu olarak Eğitim- öğretime başlanmış o tarihe kadar bu Cami yıkılmamış tahrip olmamış idi. Ne yazık ki ;

Kültür Bakanlığı yetkisi altında bulunan Ortodoks Kilisesi, Kiliseye ek yapılan Satlel Cami Artvin İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünce bu güne kadar neden gereken ilgi gösterilmedi?

Bu vahim durum daha ne zamana kadar devam edecek bilinmiyor. Bu Kilise / Cami Vakıf arazisi üzerinde bulunmakta olup, etrafı Osmanlı döneminden kalma hazire ile çevrilmiştir.

Kilise’nin Dört bir yandan duvarına dikkatle bakıldığında, ilave yapılan ek bina gayet belirgin olarak görülmektedir. Ayrıca Kilisenin kapatılan eski giriş kapısı da özellikle dikkat çekmektedir.

Osmanlı döneminde Istab-l Amir Mir Abdi – Abdullah Bey 1850 yılında Kiliseyi onarmış ve bu Kiliseye ilave olarak kuzey cepheden giriş kapısı olan bitişik düzenle Cami binası yaptırmıştır.

Kilisede sonradan ilave edilen yapı taşlarının Şavşat sancağı yönetim konağın yapımında kullanılan yapı taşlarından arta kalan taşların olduğu bariz olarak görülmektedir.

Bina kuzeyde ve güneyde dikdörtgen planlı iki mekân bulunmaktadır. Tüm yapı, dıştan kuzey-güney doğrultusunda çift pahlı çatıyla örtülmüştür. Bu Kilise Camiye çevrilirken taş örgü ile kapatılan 1.50 m. Genişliğinde, 2.40 m. Yüksekliğinde yuvarlak kemerli ve dikdörtgen formlu kapı Kilise’nin orjinal giriş kapısı 1850 yılında kapatılmıştır. O giriş kapısının yeri halen belirgindir. Bakıldığında görülür.

Atıl durumda olan Kilise’nin içi de onarılmıştır. Kiliseye ek ilave yapılan kuzey cephesinden 1.30 m. eninde dikdörtgen formlu kapı açılmış ve bu kapıdan sonra cemaatın namaz kıldığı iç mekâna iki ahşap kanatlı kapı ile girilmektedir.

1850 yılından Kiliseye ek ilave bina yapıldığından 1972 yılına kadar Cami olarak hizmet vermiş olduğunda tarihi özelliğe sahiptir. Şavşat’ın ilk tarihi Camilerinden biridir.

Aynı zamanda bu bina 1923 yılından itibaren de yine Cami olarak kullanılmıştır. Bu binanın yalnızca Kilise oluşundan değil, 1850 yılında Hamşioğu Tarihi yönetim konağına kullanılan taşlardan ilave yapıldığından dolayı da ek Cami binası aynı tarihi niteliğe sahiptir.

Bu güne kadar bu Tarihi Caminin Şavşat’ın diğer Camileri gibi korunarak onarılması için gerekli plasmanın çıkarılması gerekir idi. Her nedense Şavşat’ın ( Kaymakamlık, Belediye, Müftülük vs. ) bu tarihi binayı bir bütün Kilise olarak görmüş art niyetli olarak öyle değerlendirilmiş ve gereken ilgiyi göstermemişlerdir.

Artvin İlimizin ilgili ve yetkilileri Türkiye de ki Kiliseleri için ödeneklerin durdurulmuş olduğunu geçerli bir sebep olarak görmüşler ilgisiz ve duyarsız kalmışlardır.

Hamşioğlu Mir Abdullah Bey tarafından onarılarak 1850 yaptırılan 1972 yılında harabe olan 122 senelik Satlel Camisinin tarihine kurşun sıkılmışlardır. Bakanlığımız da bu konuda bilgisiz ve yetersiz kalmıştır.

Kaldı ki Abdullah Bey’in Şavşat’ ta bu Camiden başka bir Cami daha yaptırmıştır. Kayıtlara bakıldığında Satlel Cami adına bağış yapılmış olduğu Vakıf arazisi vardır. Bu Vakıf arazisi de birileri tarafından usulsüz kullanılmış gelirinden Cami adına hiçbir masraf yapılmamıştır.

Vakıf arazisi üzerinde bulunan bu Cami 1923 yıllarından sonra da yine üç köy halkı ( Morğel, Carat, Vanta ve Satlel halkı yıllarca bu camiden Cenaze namazları, bayram namazları, teravi namazları, cuma namazları kılınmış dualar etmişlerdir.

Giorgi Kazbegi 1874 yılında Şavşat’a gelerek araştırma yaptığında Satlel ‘ deki Kilise’ nin Cami’ye dönüştürülmüş olduğunu görmüş ve not düşmüştür.

.Satlel Kilisesinin Camiye çevriliş tarihi 1923 yılı doğru değildir. Giorgi Kazbegi 1874 yılında Kilisenin Camiye dönüştürülmüş olduğunun görmüş ve Türkiye Gürcistanın da Üç Ay kitabında belgelemiştir.

Abdi Bey Şavşat’ ta Şalcı Köyü ( Uget ) ‘ de 1253 / 1837 de Cami yaptırmıştır.

Dolayısıyla bu belge ile Tarihi Kiliseye yapılan ek binanın tarihi özelliğe sahip Cami olduğundan dolayı Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından " kültür varlığı " olarak Satlel Kilisesine ek binanın Hamşioğulları veya Hamşioğlu Istabı-ı Amire Mir Abdi Bey Cami olarak tescillenmelidir.

Ayrıca yine Abdi Bey’in torunlarından Rifat Bey kızı Feryal Hanım 1901 doğumlu olup orada ki Mülkiyet ( Büyük Bahçe / Kar tavla ) arazinin sahibi olarak Kiliseye ek yapılan Cami 1923 yapılmış olsaydı, Feryal Hanım’ın bilgisi dahilinde olurdu. O zaman bu Kiliseye yapılan ek binanın biz torunlarına 1850 değil 1923 derdi.

Feryal Hanım tarafından Sabdara da arazisinden Cami için arazi bağışlamış olup, günümüze kadar bu arazi üzerinde Cami yapılmamış amacı dışında kullanılmıştır.

SATLEL KİLİSESİ / HAMŞİOĞLU SATLEL CAMİ VE MEZARLIK HAKKINDA BİLGİ.

Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Artvin ile ilgili yayında ise:

"Söğütlü Camii" olarak tanıtılan yapının özgün ismi bilinmemektedir. Yayın taramalarımızda da farklı bir isimle de olsa, bölgede saptadığımız özellikleri taşıyan bir Kiliseden söz edilmemektedir.

Yapı 1923 yılında Camiye çevrilmiştir. Bu sırada ek yapının güney girişi kapatılarak mihrap nişi eklenmiş, kuzey Kilisenin ikinci Nefinin güney kemerlerinin arası doldurularak kapı ve pencere açıklıklarına, Kilisenin orta ve kuzey nefi ise avluya dönüştürülmüştür.

Kimlik, yapım evreleri, farklı dönemlerdeki eklemelerle ciddi değişime uğrayan ilk yapı döneminin özgün nitelikleri ve yapı dönemlerinin tarihlendirilmesi için 2003 araştırma mevsiminde Satlel Kilisesi’ne bir kez daha gidilmesi kararlaştırılmış; yapının eski eser olarak tescil edilmesi için gerekli işlemler yapılmıştır.

Kaynak : Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler ( Artvin ili ), Ankara 1984, s. 49. Ay. es., s. 49-50;

Yayınlanan fotoğraf ve plandan. Satlel Kilise’den "Söğütlü Camii" olarak bahsedildiği anlaşılmaktadır.

1923 yılında, kiliseden Camiye çevrilen yapının üç nefli olduğu ve kuzeyinde iki katlı son cemaat yerinin bulunduğu belirtilmektedir. "Son cemaat yerinin ikinci katı yakın zamanda biri ket duvarlarla oluşturulmuştur.

Buraya kuzeyden bir kapı ile girilmekte, kuzeyde iki, doğuda da bir pencere ile aydınlatılmaktadır. Doğudaki pencere apsıs flibi duvarda geniş bir niş oluşturulmuştur. Ana mekâna son cemaat yerinden basık kemerli bir kapıdan girilmektedir.

" Kuzeydeki ilk dönem Kilisesinden hiç söz edilmediği, buranın Caminin son cemaat yeri, güneyde yer alan ve sonradan eklenen kilisenin de caminin ana mekânı olarak ele alındığı anlaşılmaktadır.

Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür varlıkları ve müzeler genel müdürlüğü 21. Araştırma sonuçları toplantısı 2. Cilt - 26-31 Mayıs -2003 Ankara – Sayfa : 2

Yapılan Onarımı: Yıllar içerisinde kısmi onarımlar geçirmiştir. Ayrıntılı Tanım Şavşat İlçesi, Söğütlü Mahallesi’nde bulunan Cami düz bir arazi üzerine inşa edilmiştir. İki katlı olarak yapılan yapı yaklaşık kare planlıdır. Cami düzgün kesme taş malzeme kullanılarak yapılmıştır.

Caminin üzeri kırma çatıyla kapatılmıştır. Minaresi olmayan cami küçük ölçülerdedir. Caminin minaresi tek şerefelidir ve gövdesi yivli olarak yapılmıştır. Camideki pencereler yuvarlak kemer kullanılarak yapılmıştır. Süsleme açısından oldukça sadedir.

Tescil Kararı: Trabzon K.T.V.K.B.K 21/ 06/ 1989-339

Mir Abdullah Satlel Kal’a sından sevk ve idaresini yürütürken Satlel’ de atlar ahırı ( tavla- hane ) yaptırdı.

1- Tavla hane’nin bulunduğu yer, Kilisenin etrafı tamamen mezarlık için ayırdığı yer ile Vakfı: Söğütlü Camii vakfı. Cinsi: Escarı Müsmureyi havi tarla Parsel. 3 Dek. Vakıf ’a bağış yapılan yer.

2- Kamil Paşa Tarlası ile Atların eğitim yaptığı yer ve bu gün ki üzerinde konutların bulunduğu düz arazi ise KAR-TAVLA mevkii içindedir.

Osmanlı dönemin de yönetim yapan Mir Abdi- Abdullah Bey tarafından Kilise’den Camiye çevrilmiş olan bina vakıf arazisi üzerindedir. Araziyi Camiye bağış yapan Fitnet Hanım’ dır. Gerek Şavşat Belediyesi, Garek İsmail Altun tarafından üzerlerine geçirmek istemiş iseler de Fitnet Hanım’ın torunu Saip Bey mahkemeye vermiş kazanmış tekrar vakıf’a vermiştir.

(Hazire) duvarla çevirmiş mezarlığın dışında kalan yine vakıf arazisi üzerinde Kiliseye yakın tarihi mezarlar ise; Mir Abdi- Abdullah Bey’in Silahşörlerinden, iaşe, gelir giderleri takip eden bilumum yazışmaları yapan kâtip ile hizmetliler, odabaşı ve hırıstıyan kölelerinden insanların olduğu mezarlar bulunmaktadır.

Eserlerde Gürcü Katoliklerin ve Rus yazarların ( G. Kazbegi, P. Uvarova, A. Pavlovnov, N. Mari ) yazılarında da yer almaktadır.

XVI. yüzyılda Vakhuşti’ ye göre; 1820 yılında Abdi Khimshiashvili Bey’in Satlel’ de eylem ikamet atalarına ait küçük bir kasaba kurduğunu yazmaktadır. Abdi Khimshiashvili Bey tüm bölgenin şehir işlevlerini hızla geliştirmek için 1850’lerde de bu yeni yerleşim yerine Ermenistan tüccarlarının yerleştirdiği hakkında verdiği bilgileri Abdi Bey ailesinden geleneksel olarak da bilinmektedir.

Satlel’ de 1850 tarihte Kilise onarılarak bitişik, ek binanın yapıldığı ve Kilisenin Camiye çevrildiğini Abdi Bey’in torunlarından Rifat Bey’in kızı 1901 Şavşat doğumlu Feryal Hanım ve diğer yaşlı ailenin mensupları tarafından bilgilendirilmiş günümüze kadar bilinmektedir. Satlel de Cami’nin yapılışından dolayıdır ki, o tarihlerden günümüze kadar aile mezarlığı olmuştur.

Giorgi Kazbegi’nin ( Türkiye Gürcistanın da Üç Ay. ) Kitabında. 1874 yılında Şavşat’a gelerek yaptığı araştırma da Satlel ‘ deki Kilise’ nin Cami’ye dönüştürülmüş olduğunu görmüş ve not düşmüştür.

1850 yılından sonra Aileden anlatılan geleneksel bilgilerin doğruluğu 1874 yılında Giorgi Kazbegi’nin ( Türkiye Gürcistanın da Üç Ay. ) Kitabında yazılmış tescillenmiş olmaktadır. Günümüzde de aynı yaptırım gücü olan tarihi geleneksel bilgiler devam etmektedir.

www.dzeglebi.ge/dzeglebi/s/satlelis_eklesia.html

.
G. KAZBEK’İN NOTLARINDA ŞAVŞAT (1874 YILI)

1. BÖLÜM

Kvirala’ya (Demirkapı köyü) gittiğimizde Kviralalıların özellikle suratları bizleri şaşırttı. Onlar mutsuz insanlar. Belirgin bir şekilde fakirlik görülüyor. Bütün evler sıkıcı, hiçbir ev sahibinin müştemilatı yok, ambar yok, ahır yok. Neyseki Şavşatta herkes Kviral köyünde yaşayanlarla benzer değil. Hatta Kviralanın refah düzeyi diğerlerine göre minimum.

Kvirala ve Satlel arasındaki köylerde gelir farkı çok iyi ayırt ediliyor ama halkın karakteri genelde aynı. Çoğunlukla mutsuz, bitkin insanlar görülüyor. Ermeniler perişan bir haldeler. İmerhev vadisinde yaşayanların üretimi Şavşat vadisinde yaşayanlardan daha az. İmerhevliler de temiz Gürcü tipi var hatta burada güzel yüzler var. Bütün Şavşatlılar Acaralılar gibi giyiniyorlar.

Şavşatlılar barışçıl halk, genelde silahsızlar. On yıl önce Sultan halkın silah taşımaması için kararname çıkardı. Bu kararnameye Acaralılar, Lazlar, Macahelliler uymadılar, sadece Şavşatlılar uydular.

Satlel köyü(şimdiki Şavşat ilçe merkezi) 60 hane. Satlel iki kısımdan oluşur. Birinci kısımda 10 hane Gregoryan ermeni,40 hane Katolik Ermeni var. Diğer kısımda sadece Türkleşmiş Gürcüler. Gürcülerin yaşadıkları bölümde Abdi Bek Hamşioğlunun iki katlı kocaman evi var.

Ermeniler burada Selim Bekin himayesi altında barınıyorlar. Bugünkü güçlü Şavşat begleri Selim Begden faydalanmak için ona iyi para ödüyorlar. Ermeniler girişken karakterli insanlar ve Satlelin bütün ticaretini ellerine geçirdiler.

Şavşatın beyleri Satleli ticaret merkezi yaptılar, Buna rağmen idari merkez Sihidzar (Kayadibi) köyüdür. Satlel kalesiyle Şavşat begleri Livane (Artvin) ve Ahıska kervan yoluna hakim oldular. Şimdi bu kalenin yıkık duvarları ve üç kulesi kaldı. Buradaki Kilise Camiye dönüştürülmüş.

Şavşat Gürcücesinde Hevsur lehçesinden pek çok kelime var. Aslında Şavşatta Gürcüce konuşmaktan herkes uzak değil ama bazı köylerde insanlar Gürcü olduklarını söylemelerine rağmen Gürcüce unutulmuş, Şavşatta Osmanlıların çok güçlü etkileri görünüyor. Bu durumun sebebi Ahıska, Oltu ve Erzurumla olan iletişimin kolaylığında aranabilir. Şavşatlıların Acaralılardan daha önce müslümanlaştırılması da bu durumla açıklanabilir.

Sihizar (Kayadibi)köyünde Şavşatın müdürü yaşıyor. İmerhevle birlikte bir nahiye var. Sihizar köyünde dükkanlar vardır, ama tüccarlar sadece Artvinden Ermenilerdir. Sihizardan yarım saat uzaklıkta ünlü Tibet köyü vardır. Köyün kıyısında küçük bir dere bulunmaktadır. Tibet geniş arazili bir köy etrafında meyveli köyler var. Tibette bizi İmerhev beyinin oğlu ziyaret etti ve bizi Vel köyüne (Ciritdüzü) davet etti.

Bundan sonra kervanımızın bir beyden diğer beye göçü başladı. Şavşatta yaklaşık iki hafta kaldık. Bu süre içinde bölgede gezi yaptım. Vel köyü (Ciritdüzü) 12 iki haneden fazla değildir,ve iki tane geniş taştan yapılmış ev var.Bu evlerden biri İmerhev beyine diğeri eski Atabeg ailesine aittir.

Okrobaget (Rabat/Köprülü) köyünde yetmiş hane var. Nüfus genelde Gregoryan Ermenilerden oluşuyor. Köyün girişinde papazla karşılaştık. O yetmiş yaşında yaşlı biri. Şavşatlı Ermenileri ayrıntılı bir şekilde öğrendik. Okrobaget yakın zamana kadar küçük bir köydü, son zamanlarda Şavşatın çeşitli bölgelerinden toplanan Ermeni aileler bugünkü Okrobageti ticaret alanı yapıyorlar ama birkaç yerli Ermeni diğerlerinden farklı.

Kaynak: KAZBEGİ, Giorgi, Türkiye Gürcistanînda Üç Ay.

KAYNAK :

ŞAVŞAT HAMŞİOĞULLARI AİLE MEZARLIĞINDA İSİMLERİ BULUNAN ŞEHİTLERİMİZ VE AİLE MENSUPLARIMIZ

.
Karye-i Satlel tabi liva-i satlel dahil Eyalet-i Çıldır. Vezir –i mükerrem bîîni Selim Paşa Satlel sancağı Hamşizade İstabl-ı Amir Mir Abdullah Bey / Paşa : 1790 -1859

Karye-i Satlel tabi liva-i satlel dahil Eyalet-i Çıldır Satlel sancağı Hamşizade İstabl-ı Amir Mir Abdullah Bey’in oğlu Şavşat sancağında yönetim yapan Hacı Dede Bey : ?
– 1325 / 1909

Karye-i Satlel tabi liva-i satlel dahil Eyalet-i Çıldır Satlel sancağı Hamşizade İstabl-ı Amir Mir Abdullah Bey’in oğlu ( Binbaşı ) Mehmet Şakir Bey: 1831 / ?

( Binbaşı ) Mehmet Şakir Bey eşi ( Doğum Vefat Tarihi eski yazı ile kitabesinde yazılıdır. Okutulacak ) Fatime Hanım : ? / ?

Karye-i Satlel tabi liva-i Satlel dahil Eyalet-i Çıldır Satlel sancağı Hamşizade İstabl-ı Amir Mir Abdullah Bey’in oğlu Kâmil Mustafa Bey / Paşa : 1828 / 1886

Karye-i Satlel tabi liva-i Satlel dahil Eyalet-i Çıldır Satlel sancağı Hamşizade İstabl-ı Amir Mir Abdullah Bey’in oğlu Selim Bey / Paşa : ( Şehit ) 1826 / 1293 – 1877

Selim Bey / Paşa ( Şehit ) eşi, Ruhsat Hanım ( Bejanidze ) : ? / 1884

Selim Bey / Paşa ( Şehit ) eşi, ikinci Hanım’ı Dildar Hanım: ? / 1899

( Şehit ) Ramiz Bey eşi Zekiye Hanım ( Tulumba-zade ) : ? / ?

Şavşat’ ta yönetim yapan Nuri Bey oğlu Pertev Bey : ? / ?

Şavşat’ ta yönetim yapan Necip Bey oğlu Atilla Bey: 1937 / 1938 ( İkiz )

Şavşat’ ta yönetim yapan Necip Bey oğlu Balamir Bey: 1938 / 1939 ( İkiz )

( Şehit ) Selim Bey / Paşa oğlu Ramiz Bey : ( Şehit ) ? / 28 – 12- 1914

( Şehit ) Selim Bey / Paşa oğlu Nusret Bey : ( Şehit ) ? / 28 – 12- 1914

Cakelli Atabeklerl’den ( Şehit Nusret bey’in kayınbiraderi ) Şevki Şengün Bey : ( Şehit ) ? / 28 – 12- 1914

( Şehit ) Selim Bey / Paşa oğlu Şavşat Nahiye Müdürü Pehlül Bey : ? / 1925

( Şehit ) Nusret Bey oğlu Hakkı Bey : 1892 / 27- 04- 1927

Yusuf Bey kızı, ( Şehit ) Nusret Bey eşi Seher Hanım : 1876 / 28-3- 1937

( Şehit ) Selim Bey / Paşa kızı Yıldız Hanım : ? / 1933

( Şehit ) Selim Bey / Paşa kızı, Şavşat Kaymakamı Fuat Atabek eşi Seher Hanım : 01 – 07 – 1860 / 16- 03- 1955

( Şehit ) Ramiz Bey kızı Huriye Hanım : 1886 / 1953

Şavşat’ta yönetim yapan Nuri Bey’in kızı , Şavşat Nahiye Müdürü Pehlül Bey eşi Fitnat Hanım : 1283 – 1868 / 1943

Şerif Paşa’nın oğlu , Ardahan Simsatir Milis güç başı ve KARS İT TİHAD-I İSLAM CEMİYETİ TÜRK BİRLİĞİ’ danışmanı Zekeriya Bey : ? / ?

Birinci Duma’ya 27 Nisan ile 21 Temmuz 1906 yılları arasında faaliyet sürdürmüştür; Kars’ı temsilen Hamşioğullarından milletvekili olarak Zekeriya Bek Şerif Paşa oğlu seçilmiştir. Özellikle savaş yıllarında Kars, Ardahan ve Şavşat’ ta Batum’dan Ruslar hakkında bilgiler ve gelişmeler Zekeriya Bey tarafından bildirilirdi.

Zekeriya Bey ; 11 Kanun evvel 1823 ( 24 Aralık 1877 ) tarihinde Şavşat Merkez Nahiye Müdürlük görevini yürüten Behlül Bey’in Fitnat Hanımından olan kızı Hurmuz Hanımla evlidir.

Behlül Bey : Şavşat Serasker Selim Bey / Paşa’ nin oğludur. Fitnat Hanım :
Hamşioğlu Nuri Bey’in kızıdır.

Zekeriya Bey oğlu Mehmet Bey : ? / ?

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey kızı Semaiye Hanım: 13 - 10 – 1930 / ?

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey oğlu Mehmet Bey : ? / 1929

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey oğlu Bilgin Bey : 27 - 7 - 1941 / 26 – 08 – 1941

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey oğlu Şengün Bey : ? / ?

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey oğlu Şahap Bey : 02 - 09 - 1931 / 22 – 02 – 1996

Şahap Bey oğlu Yavuz Bey : ? / ?

Şahap Bey oğlu Muhammed Bey: ? / ?

Şavşat Milislerinden faaliyet gösteren Cevdet Bey kızı Mubeccel Hanım : 30 - 07- 1933 / 07 - 12 – 2004

Fikri Bey kızı Saba Hanım : 1948 / ?

Fikri Bey’in oğlu bu gün yaşamakta olan Murat Bey’in ikiz kardeşi : 15 – 02- 1963 / 17 – 02- 1963

Hamşioğlu Rauf Bey’in kayınbiraderi Bejanidze Osman Bey : ? / ?

KAYNAK: /zafer.h.senol/posts/10156909608649311