YERLİ DOMATESLER
Pembe Domates:
(‘’Mama İrene’s’’ adında sertifikalı türün de mevcut, bu adla da bilinir.)
Her ne kadar son dönemlerde büyük marketlerin sebze reyonlarında sertifikalı türü satılmaya başlandıysa da orijinal bir domatestir. Yerli ve sertifikasız türünün yetişme alanı oldukça geniştir. Adıyaman’dan Edirne’ye kadar birçok yerde çiftçi yetiştirmektedir. Verim oranı ticari domates türlerine göre oldukça düşüktür. Bir fideden en fazla iki üç kilo verim alınabilir. Daha çok serin havayı sever, sıcak bölgelerde yetişmesi (aşırı sıcak ve hava akımının olmadığı yerde) imkânsızdır. Fidesi boy atsa bile domates toplayamazsınız. Ayrıca aşırı nemi de sevmez. Aşırı nemli bölgelerde üzerindeki domatesler çoğunlukla olgunlaşırken çürür. Hiçbir durumda kurtlanma görülmez bu domates türünde.
İdeal yetişme ortamı: Aşırı sıcak ve nemli olmayan topraklar. Sulama ihtiyacı da diğer türlere göre azdır. Önceki yıllarda sebze ekilmeyen ham toprağı çok sever. En iyi verimi bu şekilde verir. Suni gübre ihtiyacı duymaz. Ham toprağa ekip hayvan gübresi ile beslenmesi yeterlidir.

Sarı renkli kahvaltılık domates:
(‘’Golden Ponderosa’’ diye sertifikalı türü de vardır.)
Pembe domatese yakın bir türdür. Tadında hafif bir değişiklik vardır. Bir de pembe domatese göre biraz daha yumuşaktır. Kısa zamanda bozulabilir. Kabuğu oldukça incedir. Kabuğu soyularak da tüketilebilir kahvaltıda. Salça yapımına ve yemeklerde kullanıma uygun değildir. Klasik pembe domates gibi bu da aşırı sıcağı ve nemi sevmez. Aşırı sıcak bölgede verim oranı düşer. Bahçenizde daha önce ektiğinizi söylüyor, sıcaktan ve nemden etkilenmediğini düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Orijinal tohumu kullanmıyorsunuz demektir.

Çok amaçlı tüketime uygun iri kırmızı domates:
(‘’Odessa’’ adındaki türe yakındır.)
Devletimiz bu konularda hassas olmadığını için türü üstünde fazlaca bilgiye sahip değiliz. Anadolu’ya has bir tür olmadığını düşünüyorum. Ama gene de kapitalizmin hışmına uğramamış, pek ilgi görmemiştir. Rusya’daki köylülerin de yetiştirdiği bir tür sanırım. Mutlaka dünyanın başka yörelerinde de orijinali yetiştiriliyordur.
Diğer iki türe göre sıcağa ve yüksek neme biraz daha dayanıklıdır. Nadiren hastalık görülür. Kurtlanma ve çürüme görmedim şimdiye kadar bu türde. Daha çok aşırı olgunlaşmadan dolayı yarıklar oluşur, böcekler böylece beslenir domatesten. Böceklerden hızlı davranmalısınız. Aşırı sulama yapılmamalıdır. Yapraklar kararana kadar beklenmelidir. Aksi takdirde bol bol boy atacak fakat çiçekler domatese dönüşmeyecektir.
Salça yapımına uygundur. Katılık oranı çok yüksek, ekşilik oranı düşüktür. Çeşitli sebzeli yemeklerde kullanılabilir. Sonbahar soğuklarına da dayanıklıdır. Eski 2 eksi 3 dereceye kadar dayanabilir.

Şekilsiz ekşi domates:
Nereye has bir tür olduğunu bilmiyorum ama bu domates türünün hastası çoktur. Daha çok köylü pazarlarında yüksek fiyata satılır. Ticari amaçlı üretimi yine de çok düşüktür. Daha çok köylüler topladıkları birkaç kova domatesi pazarda satar. Örneğin diğer yerli türler bir buçuk liraya satılırken sonbaharda bu domatesin kilosu beş liraya kadar çıkmaktadır. En azından Elazığ yöresinde fiyat aralığı böyle.
Daha çok kahvaltılık bir türdür. Verim oranı yüksek değildir. Diğer yerli türlere göre de daha hassastır. Aşırı sulama ve sıcak durumunda çok az domates verir. Bu domates türünü de ham toprağa (daha önce ekim yapılmamış toprak) ekmekte fayda var.

Elinde bu dediğim domates türlerinden olmayan toprak bağımlısı üç arkadaşa bu tohumlardan bir miktar gönderebilirim. Yalnız yetiştirdikleri domateslerin tohumlarını alıp diğer seneye başka arkadaşlara göndermek şartı ile.
Domates tohumunun ekim zamanı geçmek üzere, onu da unutmayalım. Tohumlar karışıktır, hangi tohumun hangi türe ait olduğunu ekince göreceksiniz. Pembe domatesin yaprakları geniş, dalları kalındır. Sarı renkli domates de öyle. Ekşi domatesin yaprakları küçük ve dalları biraz daha incedir. Baktığınızda ekşili domates sanki gıdasız kalmış gibi durur diğer iki türe göre. Klasik kırmızı renkli yerli domates diğer zirai türlerden ayırt etmek neredeyse imkânsızdır. Belki köklerini biraz daha derine bırakıyor diyebilirim.
Not: salçalık Tokat domatesinden uzak durun. İlaçlama yapılmadığında berbat bir hal almakta, kurumaktadır. Hormonsuz dedikleri misket domates türünden de uzak durun. Kabuğu çok sert olmaktadır modern tarım yöntemleri ile yapılmadığı için. Güneşin altında taş gibi olup üst kısımlardan sararmaktadır. Elinizde orijinal el değmemiş türü varsa bilemem.