Dilde Vurgu

• 5 Şubat 2013 Salı 19:51:18

Duygularımızı daha iyi canlandırmak, düşüncelerimizin daha kolay anlaşılmasını sağlamak, dinleyenleri etkileyebilmek için konuşmalarımızda sesimiz yer yer alçalır, yükselir. Hecenin diğer hecelerden, kelimenin diğer kelimelerden daha baskılı, şiddetli ve yüksek sesle söylenmesine ‘vurgu’ adı verilir.

Vurgu, anlatılanların değerini, önemini artırır; dinleyenlerin dikkatini, canlı ve uyanık tutar, ilgisini çeker. Söz, vurgu ile müzik güzelliği kazanır.

Vurgusuz konuşma; cansız, etkisiz, sıkıcı, bozuk bir konuşmadır. Güzel konuşma, bir yönüyle vurgulu konuşmadır.

Başlıca vurgular şunlardır:
1- Cümle vurgusu
2- Sözcük vurgusu

Cümle Vurgusu:

Cümlede anlamca en önemli sözcük, vurgu ile belirtilir. Cümlede vurgunun kaynağı yüklemdir. Bu yüzden yükleme en yakın sözcük vurguludur. Konuşmada ise istediğimiz ögeyi vurgulamak kolaydır. Ancak yazarken vurgulanması gereken sözcükleri yüklemin yanma yazmalıyız. Çünkü yazıda, yüklemden uzak bir kelimeyi vurgulu okutacak hiçbir belirti ve kural yoktur. Sadece uzun cümlelerde özne yüklemden uzak ise vurgulanır çünkü fiilden sonraki en önemli unsur öznedir.

Cümledeki Vurguyu Belirleme:
(Vurgulu heceleri belirginleştirmek için büyük harflerle yazıyorum.)

Dayıma o kitabı BEN verdim.
’Ben’ sözcüğü cümlenin vurgusudur.

İlk yağmur damlası DÜN düştü bu çorak topraklara.
’Dün’ sözcüğü cümlenin vurgusudur.

YÜRÜYORUM gurbeti gönlümde duya duya.
Yüklem başta olursa cümlenin vurgusu kendisi olur.

KOCA ALİ, bu kararı duyunca ömründe ilk defa olarak sarsıldı.
’Koca Ali’ cümlenin vurgusudur.

* * * * * * * * *

Sözcük Vurgusu:

Türkçede kural olarak vurgu genellikle sözcüğün son hecesindedir. İstisnalar hariç, sözcüğe ekler getirildikçe vurgu son heceye doğru kayar.

çiÇEK, çiçekÇİ
Bu örnekte çiçek sözcüğünün vurgusu son hecesindeyken ek alınca vurgu eke kaymıştır.

Bazen vurgu sondan önceki hecelerden birinde olur. Bu tür ve diğer ayrıklı (~istisnai) durumlar şunlardır:
__ Yer adlarında vurgu ilk hecededir: ANkara, SAMsun, İZmir, TÜRkiye, PAris...
__ Ancak ikiden fazla heceli yer adlarında vurgu ikinci hecede olabilir: AnTALya, BanDIRma. TeKİRdağ…
__ Sonu /-ya/ ile biten yer adlarında vurgu sondan bir önceki hecededir: SaKARya, SiBİRya...
__ Dil adlarında vurgu /-ce, -ca, -çe, -ça/ ekinden önceki hecede olur: TÜRKçe. RUSça. ARAPça, AlMANca, FranSIZca…
__ Zarf ve bağlaçlarda vurgu ilk hecede olur: ÖNce, SONra, ŞİMdi, ŞÖYle, AYrıca, BELki, DEmin, YALnız...
__ Ön sesle pekiştirilmiş sözcüklerde vurgu baştadır: Apaydın, KAPkara, SIMsıkı, KOSkoca, TAPtaze...
__ Türkçede bazı ekler vurgusuzdur ve vurguyu önlerindeki heceye atarlar: bekLEme, inSANca, koNUŞmadan...
__ Seslenme ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir: HAYdi!, Yahu! GARson! ...
__ Bazı akrabalık adlarında vurgu sondan bir önceki hecededir: ANne. göRÜMce, TEYze, YENge, DAyı…
__ /-istan/ ile biten yer adlarında vurgu son hece üzerindedir: TürkisTAN, ArabisTAN, YunanisTAN, HindisTAN…
__ Dilimizdeki Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerde uzun heceler vardır. Bu sözcüklerde vurgu uzatılan hece üzerindedir: KAtil, muKAbil, zeKÎ...

* * * * * * * * *

Günlük konuşmalardan derlediğim bir özgün çalışmayı sunmak isterim:
(Vurgulu heceleri belirginleştirmek için büyük harflerle yazıyorum.)

merhaba!
MER ha ba! (doğru)
mer ha BA! (yanlış)

nasılsın?
NA sıl sın? (doğru)
na sıl SIN? (yanlış)

iyiyim.
i Yİ yim. (doğru)
i yi YİM. (yanlış)

aldın mı?
al DIN mı? (doğru)
al dın MI? (yanlış)

evet.
E vet. (doğru)
e VET. (yanlış)

* * * * * * * * *

Vurgu değişince anlamı da değişen bazı kelimelere örnekler:

hayır.
HA yır (olumsuzluk ifadesi)
ha YIR (iyilik)

alma
AL ma (olumsuz emir)
al MA (elma)

danışma
da NIŞ ma (olumsuz emir)
da nış MA (danışılan yer)

güzelim
gü ZE lim (güzellik açıklaması)
gü ze LİM (sevecenlik sözü)

yapma
YAP ma! (olumsuz emir)
yap MA (yapay)

* * * * * * * * *

İstiklâl Marşı

KORKma, sönMEZ bu şafaklarda yüzen AL sancak,
SÖNmeden yurdumun üstünDE tütEN EN son ocak.
O beNİM MİLLETİMİN YILDIZIDIR, PARLAYACAK,
O beNİMdir, o beNİM milletimindir ancak!

ÇATma, kurBAN olayım, çehreni, EY nazLI hiLÂL,
KahraMAN ırkıma bir GÜL; NE bu şiddet, bu ceLÂL?
Sana olMAZ dökülen kanlarımız sonra heLÂL,
HakKIdır, Hakk’a tapan milletiMİN istikLÂL.
(Mehmet Âkif Ersoy)

(Vurgulu heceleri belirginleştirmek için büyük harflerle yazmayı yeğledim.)

İlgi ve bilgilerinize arz ederim.

05.02.2013