AYAKKABI "KELİK"
resulcivcik

AYAKKABI "KELİK"

AYAKKABI "KEL�K"

Ana ham maddesi deri k�sele
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur
Gece g�nd�z emek vermek mesele
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Dana ceylan ke�i o�lak derisi
Sa�l�kl�d�r bunlar olmaz gerisi
Aya�� kokutur manda serisi
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Deriden olmayan dayanmaz bile
Yan maddesi �oktur say�lmaz dile
��e hakk�n verir yapmaz hi� hile
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Fantazi ho� olur aya��n kuru
Akan ter tertemiz ar�d�r duru
Sanatk�r�n el eme�i g�z nuru
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Makinac� diker �ift �ift sayal�m
Kesici �kalfa�y� ba�tan koyal�m
�retip yapana sayg� duyal�m
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Tevazu kalmad� i�ci ak�n�
Al�rd�k eskiden i�e yak�n�
Danalya �eki� var masad tak�m�
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Ustalar yeti�sin sanat bitmesin
El eme�i g�z nurumuz yitmesin
Kundurac�l�k yok olup gitmesin
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

D�rt duvarl� beton arma i�inde
Sa�l�ks�z her ko�ul sorma i�inde
Verem kanser olmu� kimin *ikinde
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

��r�k �smail’le Mustafa zorlu
�n ayak oldular bu meslek horlu
Malatya Konya’l� Karaman Borlu
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

�yk�s�n� yazd�m i�te ben ona
Okudunuz i�te anlatt�m sana
Ekme�ini k�rk y�l yedirdi bana
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur

Resuli’m kalmad� meslekte ad�n
D�nyanda en zor i� bu i�i tad�n
Merdane erkektir’zenne’yse kad�n
Ayakkab� Kelik yapmas� zordur
............ 24.10.2018
Resul Civcik"Ozan Resuli"Ayranc�/Karaman
Foto�raf:Diyarbak�ro�lu
_____________________________
A��klama
* Kelik
1. Eski ayakkab�.
2. �ocuk ayakkab�s�,patik.
3. Potin,�izme.
4. Me�in,deri.
5. Y�nden �r�lm�� terlik.
6. �orap taban�.
7. Kon� : �orab�n keli�i.
* H�ner;
1.beceri isteyen ustal�k, beceriklilik.
2.ustal��n�,beceriklili�ini ortaya koymak
_________________________________
Kundurac�l�k,Ayakab� Sanat�’n�n �yk�s�;
T�RKLERDE AYAKKABI K�LT�R�

* �zet
Ayakkab�lar giyimi tamamlayan en �nemli unsurlardand�r. Giysilerde oldu�u gibi �ncelikli olarak korunma amac�yla kullan�lmalar�n�n yan� s�ra farkl� tasar�m ve s�sleme �zellikleri ile g�n ge�tik�e �e�itleri artm��t�r. �nsanl�k tarihinde ayakkab�n�n ortaya ��k�� ve geli�me s�reci olduk�a eskiye dayan�r. Orta Asya T�rklerinde hayvanc�l��n yayg�n olmas� nedeniyle deri ve y�n�n giysilerde yayg�n olarak kullan�ld�� bilinir. Sava�� ve g��ebe bir ya�am tarz�n�n benimsenmi� olmas� ayakkab�ya olan ihtiyac� art�rm��t�r. Zaman i�inde ayakkab�lar yap�ld�klar� malzemeye, bi�imlerine ve kullan�ld�klar� yere g�re de�i�ik isimler alm��t�r. Giyim-ku�am k�lt�r�n�n ayr�lmaz bir par�as� olan geleneksel ayakkab�lar konusunda derinlemesine inceleme yapmay� ama�layan ara�t�rmada betimsel y�ntem kullan�lm��t�r. �al��ma kapsam�nda tarih boyunca ayakkab�larda kullan�lan malzemeler, s�slemeler ve form �zellikleri a��s�ndan de�erlendirmeler yap�larak, T�rk giyim-ku�am� kapsam�nda k�lt�rel de�erlere, gelenek ve g�reneklere ait �rnekler sunulmu�tur. Ayakkab� �zellikleri giysilerle ili�kilendirilerek irdelenmi�tir.

FOOTWEAR CULTURE IN TURKS
Abstract
Footwears are among the most significant elements to complete the clothing. Besides primarily used on the purpose of protection as well in the clothings, varieties have soared by different design and decoration characteristics from day after day. Emergence and progress period of footwear originates rather old in history of humanity. In Central Asia Turks, it is known that leather and wool were widely used in clothes because of the livestock breeding is widespread. Embracing a combatant and migrant life style was increased the demand for footwears. In time, footwears were took varied designations according to materials they made, shapes and places they used in. Des criptive method is used in the survey that aims to examine in depth the subject traditional footwears which are an integral part of apparel culture. In the scope of the survey, besides the assessment in terms of materials used, decorations and form characteristics of footwears along history, also from the scope of Turkish apparel examples of cultural values, custom and usage are submissed. Features of footwears are explicated in correlation with clothing.
Keywords: Turkish Culture, Footwear, Clothing, Decoration.

1. Tarihsel S�re� ��inde Ayakkab�
�ok eski medeniyetlerden bu yana ayakkab�n�n insan hayat�nda �nemli bir yeri olmu�tur. Sert dikenler, keskin ta�lar, so�uk veya s�cak hava ko�ullar� gibi �evresel fakt�rlerden korunmak amac�yla ortaya ��kan ayakkab�lar zaman i�inde b�lgelerin fiziksel �zellikleri, toplumlar�n gelenek g�renekleri, moda gibi karakteristik �zelliklerle �ekillenmi�tir. �lk ayakkab�lar�n d�� etkenlere kar�� aya�� korumak i�in a�a� kabuklar�ndan, sert yapraklardan ve sonralar� hayvan derilerinden yap�ld�� bilinmektedir.

�ekil 1. Papir�s ve A�a� Kabu�u �le Yap�lan Ayakkab� �rnekleri
Ayak giyimin en temel formlar� sandaletlerdir. Her antik medeniyetin kendine �zg� bir sandalet modeli vard�r. Genelde sandaletler sert bir taban, tabana uygun kay�� ve bantlardan olu�mu�tur. �lk uygarl�klar �a��nda sandaletler M�s�rl�lar taraf�ndan milattan �nce 3000 y�llar�nda ya�am�� olan Firavun Narmer devrinde g�r�lm��t�r. Sandaletler kumlar �zerine ayaklar�n kal�plar� ��kar�larak palmiye yapraklar�ndan, papir�sten ve ham deriden yap�lm��t�r
(�zdemir, 2009: 488; �elik,2010:15; Yelmen, 2005: 9,10).

Geli�tirdikleri sandaletler d��nda
M�s�rl�lar Mezopotamyal�lardan ayakkab� yapmay� ��renmi�ler (Bici, 2007: 9),
M�s�rl� kasaplar ayaklar�n� hayvan �l�leri ve kanlar�ndan korumak i�in ayakkab�lar�na topuk eklemi�lerdir
(Ert�rk, 2009: 118; O�Keeffe, 1996).

Japonlar �zoris� ad�n� verdikleri, �rerek yap�lan sandaletler giymi�ler, Persliler ve Hintliler topuklu sandaletler oymu�lard�r. Slavlar�n ke�eden, �spanyollar�n ipten, Afrikal�lar�n de�i�ik renklerde deriden parmak aras� sandaletleri vard�r. Hatta �ngilizler so�uk ve nemli iklimlerine ra�men Akdeniz k�lt�r�nden �rnek alarak sandaletler yapm��lard�r
(Bici, 2007: 9; �zdemir, 2009: 488; O�Keeffe, 1996).

�lk �k�eli ve �stten ba�c�kl� ayakkab�lar Asurlularda g�r�lmektedir. M.�. 3000 y�llar�nda Hititliler �ar�k benzeri kapal� ayakkab�lar giymi�lerdir. Hititlerin bu �ar�klar� genelde mokasen t�r�ne benzer yap�dad�r. Kolayca aya�a giyilen ve ba�c�klarla tutturulan sade modeller olup, ham deriden yap�lm��t�r (Kastan, 2007: 27). Kad�n ve erkeklerde ayakkab�lar�n u�lar� yukar� k�vr�k bi�imdedir. Asurlular�n etkisi olan �ar�k benzeri bu formlar�n, Do�u Anadolu b�lgesinde alt� kendir, �st� y�n �rg�den yap�lan �harik� isimli ayak giyimine benzerli�i dikkat �ekicidir
(T�rko�lu, 2002: 32).

Antik Yunan uygarl��nda ayak esteti�ine b�y�k �nem verilmi�tir. Bu anlay��la ayakkab�lar sa� ve sol ayak i�in farkl� �l��lerle �al��lm��t�r. Kad�n ve erkekler taraf�ndan benzer �ekillerde giyilen Yunan sandaletleri hem g�nl�k hem de l�ks giyim olarak kullan�lm��t�r. Yunan ve Roma aras�ndaki sosyok�lt�rel etkile�im ayakkab�lara da yans�m��t�r. Roma d�neminde ayakkab�lar�n �st k�sm� tek par�a deriden yap�lm�� olup, �zerleri b��akla oyularak de�i�ik motifler olu�turulmu�tur. Roma devri boyunca ayakkab�lar s�n�fsal yap�y� si mgelemi�lerdir. Zengin ki�iler alt�n, g�m�� gibi de�erli ta�larla s�sl� ayakkab�lar giyerken, yoksul halk�n sabo veya deriden yap�lm�� basit kaba ayakkab�lar� vard�r
(�elik, 2010: 26, 29, 30).

Yunan ve Romal�lar atk�larla aya�a ba�lanan sandaletlerin yan� s�ra taban� olmayan aba t�r� potin ve y�ksek tabanl� ayakkab�lar da giymi�lerdir.
Orta �a� Romanesk d�nemde ayakkab�lar,sivri burunlu ve yass� bir g�r�n�mde ipek, saten ya da k�rkle yap�lm��t�r. Deri tabanl� hafif �izmeler erkeklerce giyilmi�tir. Bizans uygarl��nda incilerle ya da ipeklerle i�lenmi� ayakkab�lar�n imparator ve imparatori�e taraf�ndan giyildi�i bilinmektedir. Gotik d�nemde ise mimaride sivrilerek son bulan kemerlerin ve y�ksek tavanlar�n etkisi ayakkab�lara yans�m�� burunlarda abart�l� bir uzunluk ve sivrilik olmu�tur. Erkek ayakkab�lar�n�n burnu bir ayakkab� boyu kadar uzun ve sivri olup, bozulmamas� i�in balina kemi�i kullan�lm��t�r. Bazen de burunlar g�m�� zincirlerle ayakkab�n�n dize dek y�kselen koncuna ba�lanm��t�r. Kad�n ayakkab�lar�n�n burunlar� erkek ayakkab�lar� kadar olmasa da sivridir (Komsuo�lu vd., 1986: 155, 164).

14. y�zy�l ayakkab�lar�nda kaliteli tekstil �r�nleri ve iyi kalite deri kullan�lmaya ba�lanm��, ayakkab�lar g�ze �arpan bir �ekilde zarifle�mi�tir. Bu y�zy�lda Avrupa�da ucu sivri ayakkab�lar moda olmu�tur. Ayakucu uzunlu�u, giyenin sosyal stat�s�ne ve zenginli�ine g�re belirlenmi�tir. 15. y�zy�l�n sonlar�na do�ru ucu sivri ayakkab�lar�n yerine geni� burunlu ayakkab� modas� ortaya ��km��t�r. Bu moda �boynuz gagas��, �inek a�z�� veya �ay� pen�esi� olarak an�lm��t�r (Ert�rk, 2009: 118).

16. y�zy�l ayakkab�lar� yeni bir stil getirmi�tir. Ayakkab�lar yass� fakat de�i�ik bir bi�imde ��gen tabanl�, y�rtma�l� ve i�lemelidir. �ngiltere de bu d�nemde erkek ayakkab�lar� olarak boyu dize kadar uzanan kon�lar� dilimli botlar kullan�lm��t�r. Taban kal�n k�seleden olup topuk boyu k�sad�r. Ayakkab� y�zleri kapal� ve y�ksektir. Pili ya da m�cevher i�lemeleri kullan�lm��t�r. Kad�n ayakkab�lar� ise kal�n k�sele tabanl�, topuklar y�ksektir. Fransa da ise erkek ayakkab�lar� kare burunlu ve topukludur. Ayakkab�lar y�rtma�l� olup, aralar� renkli kuma�larla astarlanm��t�r (Komsuo�lu vd., 1986: 176).

16. y�zy�lda �zellikle Venedik�te �Chopine� ad� verilen ve giyeni yerden yakla��k 60 cm y�kseltebilen platform tabanl� terlik bi�iminde bir ayak giyece�i ortaya ��km��t�r.

�ekil 3. Chopine �simli Ayakkab�
Zamanla bu moda 17. y�zy�l ile birlikte ini�e ge�erken, topuklar hem erkek hem de kad�n ayakkab�lar� i�in standart bir ek haline gelmi�tir. 17. y�zy�lda Avrupa�da �izme modas� yayg�nla�m��t�r. Al�ak veya y�ksek topuk �e�itleri olan potinler yayg�n bir bi�imde kullan�lm��t�r. Ayr�ca pahal� ipekten yap�lm�� ayakkab�lar d�nemin hayat tarz�n� yans�tm��t�r (Ert�rk, 2009: 118).

�ekil 4. 17. y�zy�l Erkek Ayakkab� ve �izme Formlar�
18. y�zy�l�n ba�lar�ndaki kare burunlu ayakkab�lar�n yerini bu y�zy�l�n sonlar�na do�ru y�ksek topuklar alm��t�r. Topuklu zarif ayakkab�lar en �ok tercih edilen ayakkab� �e�idi olmu�tur. Bu d�nemde topuk uzunlu�u 15 cm� i bulan uzun �izmeler dikkat �ekmektedir (Kastan, 2007: 29). Erkek ve kad�nlar�n �ekilli y�ksek topuk ayakkab�lar� kullan�lan materyallerle, geni� tokalarla zengin ve g�steri�li bir hale getirilmi�tir. Kuma� olarak brokarlar, i�lemeli ipekler ve boyanm�� deriler kullan�lm��t�r. 1830 ile beraber kare topuk moda olmu� ve daha sonraki 50 y�l boyunca moda olmaya devam etmi�tir. 19. y�zy�lda teknolojik geli�melerle birlikte yeni renkler veren sentetik boyalar geli�tirilmi�tir. Diki� makineleri, ayakkab� dikimindeki gerekli el ve s�sleme i�lerini kolayla�t�rd��ndan s�k kullan�lm��t�r (Ert�rk, 2009: 118).

2. T�rklerde Ayakkab� K�lt�r�
T�rk ayakkab�lar� genelde �izme ve t�revleri olmu�tur. Tarihte ilk T�rk �izmeleri M.�. 400 s�ralar�nda Hun askerleri taraf�ndan giyilmi�tir. Hun askerlerinin at �st�nde ge�en hayatlar�na uyum sa�layacak geni� deri �izmeleri, v�cutlar�n� saran ve dimdik tutan, at �st�nde serbest hareket sa�layan deri giysileri olmu�tur (Bici, 2007: 9; Naskali, 2003).

Ayakkab�lar T�rk k�lt�r tarihinde Orta Asya�dan ba�layarak �e�itlenmi� ve de�i�ik isimlerle an�lm��t�r.
Orta Asya�da ba�ta �izme olmak �zere �ar�k,ed�ketik, ba�mak gibi ayakkab� t�rleri giyilmi�tir. Bu d�nemi anlatan kaynaklara, resimlere, hun aristokratlar�na ait kurganlardan ��kart�lan buluntulara g�re �izmeler geometrik ve stilize motiflerle, diki� ve i�leme teknikleri ile alt�n ve g�m�� s�rmalarla i�lenerek yap�lm��lard�r (�gel, 1991: 128).

�ekil 5. Orta Asya�da �izme ve Ayakkab� �e�itleri
K�sa koncunun kenarlar�nda g�z kama�t�r�c� s�sleri bulunan k�rm�z�ya boyal� deri bir �izme Paz�r�k kurgan�ndan ��kar�lm��t�r. Tabanla y�z birbirine s�r�mla dikilmi� (tabanla y�z aras�nda geni�lik ve boy farkl� oldu�u i�in), �izmenin burnunda b�zg�ler olu�mu�tur. Burun ve kon� aras�nda k�rm�z� y�n kordonla i�lenmi� motifler, deri aplike s�slerin aralar�na alt�n varaklarla kapl� �rdek yavrusuna benzer desenler s�ralanm��t�r. Lotus benzeri �i�ekler arka arkaya yerle�tirilmi�tir. Da� ke�isi derisi �zerine ince k�rm�z� deriden motifler i�lenmi�tir. �izmenin dar ve k�sa taban�n�n �evresine 1 mm kal�nl��nda k�rm�z� y�nden iki s�ra bant ge�irilmi�tir. Bu bantlar�n aras�na siyah k��k boncuklar dizilmi�, her 5 boncuk aras�na s�r�mdan k�vr�mlar yap�lm��t�r (Asarl�, 2011: 38; Rudenko, 1970: 87).

Paz�r�k kurgan�ndan (2. Kurgan) olduk�a farkl� g�r�n��te ikinci bir �izme daha ��km��t�r. Kad�na ait ikinci �izme farkl� �ekilde leopar k�rk�nden yap�lm�� bir �rnektir. Ayak ve �ste ge�irilmi� kenar k�sm� yumu�ak k�rm�z� deridendir. K�rk ile �st kenar aras�nda alt�n ve kalay tel ile yap�lan s�slemeye sahip bir par�a daha vard�r. �izmenin taban d�� y�zeyi tamamen lotus (nil�fer) deseni ile kapl�d�r (Rudenko, 1970: 87).

Eski T�rklerde �izme veya benzeri deri giysiler �zerine �e�itli renklerde k��k deri par�alar�n� desen olu�turacak �ekilde aplike etme gelene�i vard�r. Bu uygulama yak�n zamanlara kadar Mara� ve Gaziantep y�relerinde ya�am��t�r. Topkap� Saray� k�t�phanesinde bulunan Fatih Alb�m� ad� verilen eserdeki Mehmet Siyah Kalem imzal� minyat�rlerde Zeybek t�r�nde dans eden H�k�mdarlar�n aya��nda bu tarz �izmeler g�r�l�r (T�rko�lu, 2002: 154).

Tarihsel s�re� i�inde ayakkab�lar�n estetik g�r�n�m� ayaklar� d�� etkenlerden koruma temel g�revinin �n�ne ge�meye ba�lam��t�r. �lk d�nemlerden itibaren bir k�yafet olarak ayakkab� sosyal a��dan ekonomik g�� ve stat� si mgesi olmu�tur. Toplumlara ait gelenek ve g�renekleri yans�tan, g�rkemli g�r�n�mler kazand�ran ve h�kimiyet sembol� olan ayakkab� �zellikleri bulunmaktad�r.
Elde edilen buluntular zengin g�r�n��l� �izmelerin T�rklerde soylular ve y�neticiler taraf�ndan kullan�ld��n� ve bu durumun �izmenin r�tbe belirten bir nesne oldu�unu g�stermektedir (�oruhlu, 2007: 162).
Ayn� zamanda �izmelerde kullan�lan renkler de
bir stat� sembol� olmu�tur.
Anadolu Sel�uklularda sar� �izme giyildi�inde bunun en y�ksek mertebeye eri�ildi�i anlam�n� ta��d�� kaynaklardan ��renilmektedir (Y�lmaz, 2011: 108; �nge, 1995).
K�rm�z� �izme ise Orta Asya�da h�k�mdarl�k sembol�d�r. G�n�m�zde �e�itli m�zelerde sergilenmekte olan Sel�uklu minyat�r, �ini, keramik, fresk, ta� kabartma ve maden eserler incelendi�inde; o d�nemin giyim-ku�am� i�erisinde �zellikle ucu k�vr�k k�rm�z�, beyaz renkli �izmelerin, kemerlerin, mestlerin yayg�n bi�imde kullan�ld�� anla��lmaktad�r
(�zdemir, 2007: 70; Da�ta�, 2002: 89).

�izmelerin bot bi�iminde ve sar� renkte olanlar�, T�rkmen boylar�n�n karakteristik ayak giysisi olarak y�zy�llarca kullan�lm��t�r. Buna eski ad�yla�et�k�, �a��m�zdaki ad�yla �edik� , kad�n pabu�lar�na ise �b�k�m et�k� denilmi�tir. Ayr�ca kad�nlar ayaklar�na mest de giymi�lerdir. Tizlik d�r�k denilen �etik ve mest gibi pabu�lar�n u�lar� da pullarla s�slenmi�tir (�nge, 1995).
�izmenin i�erisine zaman zaman ke�e taban konulmu�tur. Bazen bunun yerine k�sa �izmeler ve ayakkab�lar i�ine �izme �eklinde yap�lm�� ke�e �oraplar da giyilmi�tir. Orta Asya�da ve Anadolu�da g�r�len mestlerin b�ylece erken tarihlerden itibaren ortaya ��kt�� anla��lmaktad�r. �izme i�ine giyilen ke�e �oraplar�n zaman zaman �izmenin i� taban�na tutturuldu�u g�r�l�r. �rne�in Kazak T�rklerinde �saptama� denilen �izmelerde i�e giyilen �orab�n i�ine de bazen ��ulgav� yani bez par�as� sar�l�r
(�oruhlu, 2007: 162; Ata, 1995: 85�89).

�izmelerin �zeri �e�itli �ekillerde s�slenmi�tir. S�slemede alt�n, kalay, g�m�� teller kullan�ld�� gibi, boncuk veya billur-kristal t�r� malzemeler, i�lemeli kuma�lar, aplike olarak ele al�nm�� renkli deri par�alar�, hatta alt�n, g�m��, bak�r levhalar veya bunlardan yap�lm�� aplike s�sler de kullan�lm��t�r (�oruhlu, 2007: 162).

�izme �zerlerinin desenli olu�u �izmeye verilen �nemi kan�tlar. Sel�uklu giyimlerinin yer ald�� Varka ile G�l�ah minyat�rlerinde �e�itli �izme �rnekleri g�r�lmektedir. �izmelerin kon�lar� bazen d�z, bazen de diz kapa��na kadar yuvarlak dizlik �eklindedir. �izme grubu i�inde inceledi�imiz giysi ��elerinden olan �Dolak-Pataya� y�nden dokunur ve ucunda p�sk�ll� ipleri vard�r. Sava�� fig�rlerinde g�r�len dolak daha belirgindir.
Dolak(tozluk)�ar�k veya ayakkab� ile giyilmi�tir(S�sl�,1989: 168).

�ar�k, burun k�sm� sivri olacak �ekilde deriden yap�lm��t�r.
Topuk veya yan k�s�mlar�na ip ge�irilerek aya�a g�re �ekillendirilir (K�ymen, 1974: 70).
Ba��n �izmenin �st taraf�nda oldu�u ve dize ba�land�� uygulamalarda g�r�lmektedir. Zaman zaman �izme k�sa tutularak bald�ra bir dolak ge�irilmi�tir. Bazen dola��n yerini bald�ra tak�lan z�rh par�as� alm��t�r (�oruhlu, 2007: 162).
Deriden yap�lma �ar�� T�rkler yayg�n olarak kullanm�� olup, ��arukluk� ad�n� vermi�lerdir (T�rko�lu, 2002: 154).
Ayn� zamanda burnu yukar� do�ru kalk�k, yanlar� delikli ve bu deliklerden �erit ba�c�klar ge�irilerek aya�a ba�lanan
Dedeburnu ad�n� verdikleri bir �ar�k t�r�n� de kullanm��lard�r.

Osmanl� T�rk�esinde ba�mak ve yemeni genel olarak ayakkab� anlam�n� i�eren kelimeler olmalar�n�n yan� s�ra ayakkab� �e�idinin de adlar�d�r. Yemeni, sahtiyandan yap�lan avam tabakas�na mensup erkeklerin giydi�i, �st� ayak parmaklar� ve incik kemi�i g�r�necek kadar a��k, �k�eli ve kaba bir ayakkab�d�r. Hafif olmas� askerlerin ve tulumbac�lar�n tercih sebebi olmu�tur. Ba�mak ise �st� yemeniye g�re daha kapal�, burnu k�t veya yuvarlak, arka k�sm� sert bir ayakkab�d�r (Ko�u, 1967: 246).

Osmanl� toplumunda da ayakkab� giyenlerin toplumsal konumuna ve mesle�ine g�re �e�itlilik g�stermi�tir.
Ev i�inde y�zleri atlas ve kadife gibi kuma�lardan yap�lm��, �zerleri s�rma ile i�li hafif ayakkab� ve terlikler giyilmi�tir.
D��ar�da giyilen deri ayakkab�lar�n ve �izmelerin �st�ne kal�p yard�m�yla desenler olu�turulmu�tur.
�intemani leopar, yaprak, karanfil, s�mb�l ve lale gibi motifler s�k�a kullan�lm��t�r.Ayr�ca bas�lm�� desenlerin yan� s�ra aplikasyon y�ntemine de rastlanmaktad�r
(Ert�rk, 2009: 119).

Saray koleksiyonuna ait ayakkab�lar�n�n �o�u b�kme k�labdanla (ipek �zerine alt�n ya da g�m�� tel sar�lm�� iplik) i�ne ard� olarak dikilmi�tir. Saray ayakkab�lar� deri d��nda ipek, kadife, kemha, seraser gibi de�erli ve a��r kuma�lardan da yap�lm��t�r. Zenginli�i vurgulayan en �nemli malzemeler ayakkab�lar� bezeyen m�cevherler ve i�lemelerdir. S�sleme teknikleri olarak b�k�lm�� ipek iple kordon tutturma, zincir i�i, d�z sarma, zerduz i�i (alt�n ve g�m��ten �ekilmi� ince telle i�leme), dival i�i, aplike, bask�, pul ve renkli ta� i�leme kullan�lm��t�r (�elik, 2010: 37, 38; Tezcan, 1997: 94).

�ekil 17. �pek Kadife �zerine Zerduz ��li Ayakkab�
Yeni�erilerde yumu�ak �izmelere duyulan gereksinim sonucu Osmanl�larda ayakkab�c�l�k olduk�a geli�mi�tir. 16. ve 18. y�zy�llar aras�nda �stanbul esnaf� sa�lam, zarif ve giyenin sosyal konumunu ortaya koyan ayakkab�lar yapmaya �zen g�stermi�lerdir. Bu y�zy�llar aras�nda ayakkab�lar yap�ld�� malzemeye ve bi�imlerine g�re �ba�mak�, �bot�, ��apula�, ��izme�, ��edik�, �edik�, �filar�,�fotin�, �galata yemenisi�, �iskarpin�, �kalo��, �kamar�in�, �kat�r�, �kundura�, �mest�, �mercan terlik�, �merkup�, �mokasen�, �nal�n�, �pabu�, �pandufla�, �patik�, �postal�, �sandal�, �takunya�, �terlik�, �tomak� ve �yemeni� olarak adland�r�lm��t�r (Ba�aran, 1993). Kap�kulu oca��n�n y�ksek r�tbeli subaylar� bir t�r imtiyaz si mgesi olarak sar� renkli pabu� ve �izme giymi�lerdir. O d�nemde gayri M�slimlerin sar� giymesi kurallara ayk�r� oldu�undan siyah veya k�rm�z� renklerde pabu� giymeleri emredilmi�tir. Bu uygulama 1839 Tanzimat ferman�yla kald�r�lm��t�r. 1826�dan sonra Asakiri Mansure-i Muhammedi�ye adl� yeni ordu te�kilat� kurulduktan sonra askerler ayaklar�na postal giymi�lerdir. 18.y�zy�l sonlar�na kadar padi�ah ve vezirler taraf�ndan �izme-mestler kullan�lm��t�r (Ert�rk, 2009: 119).

�ekil 18. Sultan II. Selim�in Aplike Tekni�i ile S�sl� �izmesi
1928 -1930 y�llar�ndaki ayakkab� �e�itleri aras�nda yer alan iskarpinler taban, saya, �k�e, fort (burundaki sert k�s�m), forti�e (arkadaki sert k�s�m) ve astardan ibarettir. Bunlar vidala ve glase deriden, �ok azda rugandan imal edilmi�tir. Galo�, k��n mest veya ayakkab� �st�ne giyilmi� olup, finilal�, trikolu ve uzun y�zl� �erkes lasti�i gibi �e�itleri vard�r. Mabeyin terlikleri �st� ve arkas� kapal�, alt� deriden, yumu�ak, �ok zarif ev ayakkab�s�d�r. Tulumbac� ayakkab�lar�, yumurta �k�eli, sivri burunlu, ceketi bir omzunda k�lhan beylerinin giydi�i pabu�lard�r (Otar, 2007, 256).
19. y�zy�l sonlar�na kadar T�rkiye�de ayakkab� yap�m� el i��ili�ine dayanm��t�r. 1884�te Beykoz� daki deri fabrikas�na ayakkab� yap�m b�l�m� eklenmi�, 1933�te S�merbank�a devredilerek makineli deri ve kundura �retimin yap�ld�� nemli bir yer olmu�tur. G�n�m�zde ise ayakkab� �retimi daha �ok �zel sekt�r taraf�ndan ger�ekle�tirilmektedir (Ert�rk, 2009: 119).
Ayakkab� zanaat�n�n kendine has bir terminolojisi geli�mi�tir. Y�zy�llard�r ayn� y�ntemlerle �retilen ayakkab�lar zanaatkarlar taraf�ndan b�l�mlere ayr�lm��t�r. Ayakkab� b�l�mlerinin �retim a�amalar� ve ayakkab�c�l�k ile ilgili her ayr�nt�n�n bu terminolojide �zel bir ismi olu�mu�tur (Bici, 2007: 23; Zirek ve �zc�mert, 2003). ��lem basamaklar� de�i�memi�, geleneksel ayakkab� �retim y�ntemi ge�erlili�ini korumu�tur. Bu geleneksel y�ntemde �retim genel anlamda kal�p olu�turma, kesim, dikim ve taban montaj�ndan olu�maktad�r (Bici, 2007: 23).

3. Sonu�
Tarih boyunca ayakkab�lar bi�im, renk ve g�r�n�m olarak giysiyi tamamlay�c� aksesuarlar olarak g�r�lm��t�r. Bu anlamda ayakkab�lar�n tasar�m�nda toplumlar�n �nemli bir etkisi olmu�tur. �nsano�lunun gerek koruma i�levine y�nelik duydu�u ihtiya�, gerekse estetik g�r�n��ne duydu�u tutku sonucu ayakkab�yla ilgili pek �ok tasar�m ger�ekle�mi�tir. Ayakkab�larda g�zlenen bu tasar�m �e�itlili�i daha �ok ayakkab�n�n d�� g�r�n�m� ve stili ile ilgili olmu�tur. Topu�un ve burun k�sm�n�n tasar�m� konusunda bile pek �ok �e�itlemeler yap�lm��t�r. K�sa, y�ksek, kare �eklinde topuklar�n yan� s�ra yuvarlak, nokta, sivri, uzun, kare, e�ik, d�zle�tirilmi� veya kalk�k burun modelleri yer alm��t�r. Ayr�ca ayakkab�lar kesikler, de�i�ik malzeme ve renklerle s�slenmi�tir.
Kaz�lardan ��kar�lan �r�nler, m�zelerde bulunan �rnekler, �e�itli t�rde malzemeler �zerine farkl� tekniklerde yap�lm�� resimler inceledi�inde ayakkab� olarak T�rklerde daha �ok �izmenin kullan�ld��, �izmelerin yumu�ak deriden imal edildi�i, ke�e �izmelerin derilere nispeten daha az olmas�na ra�men yayg�n oldu�u, ayr�ca k�rkten yap�lm�� izmelere de rastland�� belirlenmi�tir.
Ayakkab�lar tarih boyunca giyenlerin toplumsal konumuna, mesle�ine ve kullan�m amac�na g�re �e�itlilik g�stermi�tir. T�rkler ayakkab�larda renk ve s�slemeleri �nemli bir stat� g�stergesi olarak kullanm��lard�r. Ayakkab�lar�n y�zeyleri ve tabanlar� h�kimiyet g�stergesi olarak yo�un �ekilde bezenmi�tir. S�sleme bi�imleri a��s�ndan boyama, aplike ve i�leme tekniklerinin boncuk, tel, deri, s�rma gibi malzemelerle yayg�n bi�imde uyguland�� bilinmektedir. �zellikle Sel�uklu ve Osmanl� D�neminde ayakkab�lar giysi s�slemelerine paralel olarak olduk�a g�steri�lidir.
Ayakkab�lar ayaklar� koruma amac�yla ihtiyaca y�nelik ortaya ��kmalar�na ra�men, zaman i�inde ta��d�klar� �zellikler do�rultusunda kar�� tarafa mesaj veren semboller olarak kullan�lm��t�r. �yi bir ayakkab�n�n ayaklar� koruyabilmesi i�in do�ru anatomik ve ergonomik �zelliklere sahip olmas�, kullan�m amac�na y�nelik tasarlanmas�, hem estetik hem de bi�imsel formu ile kullan�c�s�na hitap etmesi gerekmektedir. ��nk� son y�llarda ayakkab�lar insanlar i�in sadece ayaklar� koruyan e�yalar de�il, hem giyimi, hem g�r�n�m�, hem de duygular� etkileyen tamamlay�c� aksesuarlard�r.

KAYNAK�A
Asarl�, Sinem, (2011). Giyim Tarihi Ders Notlar�, Konya.
Ba�aran, Bahri, (1993). Ayakkab� Sayas� �retiminde Kullan�lan Derilerin Baz� Fiziksel ve Kimyasal �zellikleri �zerine Ara�t�rmalar, Yay�nlanmam�� Y�ksek Lisans Tezi, Ege �niversitesi Fen Bilimleri Enstit�s�, �zmir.
Bici, Esra, (2007). Ayn� �r�n �ki Farkl� Disiplin: End�stri �r�nleri Tasar�mc�lar� ve Moda Tasar�m�, Yay�nlanmam�� Y�ksek Lisans Tezi, �stanbul Teknik �niversitesi Fen Bilimleri Enstit�s�, �stanbul.
�elik, Neslihan, (2010). Anadolu�nun Geleneksel Ayakkab� Formlar�ndan G�n�m�z Tasar�m Anlay��na Ayakkab� K�lt�r�, Yay�nlanmam�� Y�ksek Lisans Tezi, Mimar Sinan G�zel Sanatlar �niversitesi Sosyal Bilimler Enstit�s�, �stanbul.
�oruhlu, Ya�ar, (2002). Orta ve �� Asya� da Kaz� ve Ara�t�rmalarda Elde Edilen Materyale G�re Erken Devir T�rklerinde �izme, Prof. Dr. Aynur Durukan�a Arma�an, Ankara.
Da�ta�, L�tf�, (2002). Anadolu�da Dericilik, Yay�nlanmam�� Kitap, �zmir.
Ert�rk, Nilay, (2009). Anadolu�da Ayakkab� �zellikleri, 18-24 Ekim Uluslararas� Kat�l�ml� G�zel Sanatlar ve Tasar�m Sempozyumu, Eski�ehir, 7-120.
G�r�n�r, Lale, (2010). Osmanl� �mparatorlu�u�nun Son D�neminden Kad�n Giysileri Sadberk Han�m M�zesi Koleksiyonu, �stanbul.
Kasimanov, Sad�k,(1995).
Kazak Halk�n�n Kol�neri,Alma-Ata, Kazakistan.
Kastan, Cengiz, (2007).
Modern Y�ntemle Stampa ��karma, Bursa.
Ko�u,R. Ekrem, (1967).
T�rk Giyim Ku�am ve S�slenme S�zl��, Ankara.
Kom�uo�lu, ��kran, �mer, Arsal, Se�kin�z, Mine, Alparslan Sabiha, Etike, Serap, (1986). Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi, T�rk Tarih Kurumu Bas�mevi, Ankara.
K�ymen, M. Altay, (1974). Alp Arslan Zaman� T�rk Giyim ve Ku�am�, Sel�uklu Ara�t�rmalar� Dergisi, 3. Say�dan Ayr� Bas�m, 51�90.
Naskali, G. Emine, (2003). Ayakkab� Kitab�, Kitabevi Yay�nevi, �stanbul.
O�Keeffe, Linda, (1996). Shoes, A Celebration of Pumps, Sandals, Slippers & More.
Otar, �smail, (2007). 1640 ve 1928 Y�llar�nda �stanbul� da Ayakkab�, (Edit�r: Emine G�rsoy Naskali), �stanbul.
�gel, Bahaeddin, (1991). �slamiyetten �nce T�rk K�lt�r Tarihi, Atat�rk K�lt�r, Dil ve Tarih Y�ksek Kurumu T�rk Tarih Kurumu Yay�nlar�, Ankara.
�nge, Erg�l, (1995). T�rk Giyim Tarihi Ders Notlar�, Konya.
�zdemir, Melda, (2007). T�rk K�lt�r�nde Dericilik Sanat�, Gazi �niversitesi End�striyel Sanatlar E�itim Fak�ltesi Dergisi, Say�: 20, 66�82.
�zdemir, A. Dilek, (2009). Eramik Ayakkab�lar, 18�24 Ekim Uluslararas� Kat�l�ml� G�zel Sanatlar ve Tasar�m Sempozyumu, Eski�ehir, 487�491.
Rudenko, I. Sergie, (1970). Frozen Tombs of Seberia the Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, �ev: M.W. Thompson. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 87�96.
S�nmez, Nurdan, (2009). Ayakkab� Sekt�r�n�n Geli�iminde Tasar�m E�itiminin �nemi, Yay�nlanmam�� Y�ksek Lisans Tezi, Gazi �niversitesi E�itim Bilimleri Enstit�s�, Ankara.
Tezcan, H�lya, (1997). Topkap� Saray M�zesi Osmanl� Pabu�lar�, P Sanat K�lt�r Antika Dergisi, Say�: 5, 91�104.
Yelmen, Hasan, (2005). T�rk Dericili�i 2400 Ya��nda, Derimod, Kesi�im Yay�nc�l�k, �stanbul.

Ara�t�rmac�lar
* Hatice Harmankaya,
* Asuman Y�lmaz,
* Duygu Ercan,
* Asl� �etin

1,2Sel�uk �niversitesi, Sanat ve Tasar�m Fak�ltesi, Moda Tasar�m� B�l�m�, Konya
3,4Sel�uk �niversitesi, Mesleki E�itim Fak�ltesi, Giyim End�strisi ve Giyim Sanatlar� E�itimi B�l�m�,KONYA.
.............24.10.2018
Derleyen Aktaran;Resul Civcik
Sosyal Medyada Paylaşın:

resulcivcik Şiirleri

En Çok Okunan Şiirleri

RAMAZAN MANİLERİ (26) RAMAZAN MANİLERİ (21) CUMHURİYET ☾✫ - 2 EDEBİYATA BU BİR İHANETTİR RAMAZAN MANİLERİ (35) EMEKLİNİN ÇAĞRISI (Emeklinin Çilesi) ENES,SALİH,MAHMUT ATMACA,ÜÇ KARDEŞ AĞIDI "Ağıt-22" RAMAZAN MANİLERİ (27) RAMAZAN MANİLERİ (30) ELLEME İYİ OLDU

Anasayfa

Şiirler

Yazılar

Forum

Nedir?

Kitap

Bi Cümle

İletişim

AYAKKABI "KELİK"