İnsan bedeni, milyonlarca yıllık evrimsel bir hafızanın taşıyıcısıdır. Ve bu hafızanın en derin yerlerinde, hayatta kalma içgüdüsü nörofizyolojik bir sistem olarak hâlâ çalışmaktadır. Beynimizin ilkel katmanlarında yer alan limbik sistem özellikle de amigdala, çevresel tehditlere karşı ilk alarmı verir. Tehlike sinyali alındığında vücut, savaş ya da kaç tepkisini devreye sokar: Kalp atışı hızlanır, solunum sıklaşır, sindirim sistemi duraklar. Enerji, yaşamı sürdürmek için gerekli olan tek bir amaca yönlendirilir: Kaçmak ya da mücadele etmek.
Doğanın açık düzlüklerinde, bir zebra aslan tarafından kovalanıyor. Kalbi hızla çarpıyor, kasları geriliyor, sindirim sistemi duruyor; çünkü bedenin tüm enerjisi kaçmaya odaklanıyor. Fakat ne gariptir ki, bu kovalamaca sona erdiğinde -zebra sağ kalmayı başardıysa- birkaç dakika sonra otlamaya devam ediyor. Sanki hiçbir şey olmamış gibi. Sanki ölümle yüz yüze gelmemiş gibi. Bilim bize diyor ki: Zebralar ülser olmaz. Çünkü stres, onlar için yalnızca “o an” yaşanır. Tehdit ortadan kalktığında sinir sistemi yeniden dengeye kavuşur. Orta beyin, vücuda artık tehlike olmadığını bildirir. Sindirim sistemi çalışmaya başlar, kaslar gevşer. Doğa, kriz sonrası gevşemeyi bedene öğretmiştir. Zebra “şimdi ve burada”dır.
İnsan ise farklıdır. Neokorteksin gelişmişliği, zihnin zamanın dışına çıkabilmesini sağlar. Hatırlama ve hayal etme kapasitesi sayesinde, tehdit geçmiş olsa bile beyin onu tekrar tekrar canlandırabilir. Özellikle prefrontal korteks ve hipokampus, yaşanmış ya da olası olayları zihinsel senaryolara dönüştürür. Sonuç: Orta beyin, olmayan bir aslanı gerçekmiş gibi algılayabilir. Amigdala yeniden aktive olur. Vücut, her an saldırıya uğrayacakmış gibi alarmda kalır. İşte bu kronik stres, ülserden kalp hastalıklarına kadar pek çok fizyolojik bozukluğun temelidir.
Duygular, yalnızca hissetmekle ilgili değildir; duygular, bedende kimyasal ve elektriksel karşılıklar doğurur. Kortizol, adrenalin, norepinefrin gibi hormonlar, zihinsel imgelerin bile fizyolojik sonuçlar yaratabileceğini gösterir. İnsan beyni, özellikle prefrontal korteksi sayesinde soyut düşünceye, planlamaya ve hayal kurmaya muktedirdir. Ne yazık ki bu yetenek, tehditleri de soyutlaştırır. Zihnimiz geçmişi yeniden oynatır, geleceği senaryolaştırır. Ve her ikisini de “şimdi”nin içine taşır. Bu yüzden birçoğumuzun bedeni, hiç susmayan bir alarm sistemine dönüşür. Ülser, irritabl bağırsak sendromu, kas ağrıları, uykusuzluk… Bunlar, geçmişin ve geleceğin sürekli çağrıldığı bir sinir sisteminin bedelidir. Bu da bizi ilginç bir soruyla baş başa bırakır: Tehlike gerçekten dışarıda mı, yoksa sadece zihnimizde mi yaşıyor?
Beyin, hâlâ kaçıyor. Çünkü insan, geçmişte yaşadığını gelecekte de yaşayabileceğini biliyor. Ancak beyin eğitilebilir bir organdır. Meditasyon, farkındalık çalışmaları ve bilinçli gevşeme teknikleri, amigdalayı yatıştırabilir; prefrontal korteksi devreye sokarak tehdidin “şimdi” olmadığını fark ettirebilir. Yani beynimize şunu söyleyebiliriz: Aslan artık burada değil.
Ve belki de en büyük özgürlük, artık olmayan bir aslandan kaçmayı bırakabilmektir.